رتبه‌بندی اعتباری مقوله‌ای است که به وسیله موسسات معتبر ارزیابی کننده با هدف تعیین میزان ریسک برای سرمایه‌گذاران علاقه‌مند در یک موضوع مشخص ارائه می‌شود.
به عبارت دیگر، این رتبه‌بندی به منظور اطمینان یافتن سرمایه‌گذاران به مشارکت در رمایه‌گذاری آنان در بانک‌ها و اوراق بهادار صادره توسط شرکت‌ها صورت می‌پذیرد.
هدف از رتبه‌بندی اعتباری چیست؟
متقاضیان سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار باید به ریسک عدم پرداخت سود و یا اصل سرمایه‌گذاری به عمل آمده از سوی صادر کنندگان اوراق بهادار توجه ویژه‌ای کنند. در این ارتباط، ریسک سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با سررسید بلندمدت، بیشتر از اوراق بهادار با سررسید کوتاه مدت است. برای مثال چنانچه شرکتی نسبت به انتشار اوراق قرضه ده ساله مبادرت کند، سرمایه‌گذاران نمی‌توانند اطمینان داشته باشند که شرکت مزبور در ده سال آینده وجود خارجی داشته و مدت‌ها قبل از موعد سررسید پرداخت مربوطه منحل نشده باشد. از این رو، ضرورت دارد که سرمایه‌گذاران پیش از تصمیم‌گیری نهایی، به پاره‌ای اطلاعات و تجزیه و تحلیل‌های اعتباری ارزشمند درباره صادرکنندگان اوراق بهادار دسترسی داشته باشند.
انجام این مهم در تمامی‌بازارها هزینه‌بر بوده و نیازمند صرف وقت و مهارت‌های حرفه‌ای و تخصصی ویژه‌ای است.
همان طور که گفته شد، سرمایه‌گذاران باید در زمان خرید اوراق بهادار منتشره، در مورد ریسک اعتباری آنان به دقت تامل کرده و نسبت به تصمیم‌گیری مناسب اقدام کنند.
به منظور ارزیابی ریسک اعتباری موسسات، به دو راهکار برشمرده زیر اشاره می‌شود:
1 - حسن شهرت صادر کننده اوراق بهادار
2 - دارا بودن درجه‌بندی اعتباری
به کارگیری راهکار نخست در زمانی صورت می‌پذیرد که سرمایه‌گذاران از اعتبار و جایگاه مالی صادر کننده اوراق بهادار اطمینان کافی داشته به نحوی که پرداخت اصل و بهره سرمایه در موعد سررسید را قطعی تلقی می‌کنند.
در مورد روش دوم، درجه‌بندی‌های اعتباری به بررسی‌های رسمی اطلاق می‌شود که احتمال بازپرداخت اصل و فرع سرمایه را در سررسیدهای تعیین شده آن نشان می‌دهند.
رتبه‌بندی‌های اعتباری چگونه محقق میشوند؟
به طـورکـلی، درجه‌بندی‌هـای اعتبـاری توسـط مـوسسـات تخصـصی و حرفه‌ای انجام میشوند. در حـال حـاضـر، اصلی‌ترین موسسات حرفه‌ای ارزیابی کننده شامـل سه مـوسسه به نـامهای Standard and Poor’s ، Moody’s و Fitch می‌باشند.
هرچند موسسات دیگری نیز در آمریکا و سایر نقاط جهان در این زمینه وجود دارند ولی در مقام مقایسه، از اعتبار و جایگاه آنان برخوردار نیستند.
انجام درجه‌بندی اعتباری، توسط موسساتی درخواست می‌شود که در جهت صدور اوراق قرضه، اوراق بازرگانی و.... برنامه‌ریزی می‌کنند. اجرای فرآیند درجه‌بندی اعتباری برای صادر کنندگان اوراق بهادار از آن رو از اهمــیت شـایان توجهی برخوردار است که امروزه سرمایه‌گذاران اغلب به سرمایه‌گذاری بر روی اوراقی که فاقد درجه اعتباری مورد تائید موسسات معتبر ارزیابی کننده هستند تمایلی از خود بروز نمی‌دهند. در این خصوص، بنا به درخواست متقاضیان، موسسات درجه‌بندی کننده، یک برنامه ارزیابی را برای آنان طراحی و به مرحله اجرا در آورده که هدف نهایی آن، تعیین درجه اعتباری متقاضی است.
در ارزیابی‌های انجام گرفته، بالاترین درجه به صورت AAA نشان داده می‌شود. درجه صادره باید همواره مورد بازنگری قرارگرفته و چنانچه ارزش اعتباری صادر کننده اوراق بهادار بهبود یا تضعیف شود، برمبنای آن درجه شرکت نیز تغییر داده خواهد شد.
از این رو، کاهش درجه اعتباری موسسات، حسب مورد دارای پیامدهایی بوده که به اهم آن به شرح زیر اشاره می‌شود:
- ارزش اوراق بهادار موسسات مزبور کاهش یافته و در نتیجه سرمایه‌گذاران متضرر خواهند شد.
- در صورت تمایل صادر کنندگان اوراق بهادار به انتشار بیشتر آن، سرمایه‌گذاران نرخ بهره بالاتری برای جبران ریسک افزایش یافته تقاضا خواهند کرد.
- پیامدهای بعدی کاهش درجه اعتباری موسسات می‌تواند این باشد که بانک‌های اعتبار دهنده در مورد شرایط اعطای تسهیلات اعتباری خود بازنگری کرده و نرخ بهره بالاتری را تقاضا کنند.
نحوه نظارت بر رتبه‌بندی اعتباری موسسات چگونه است؟
هنگامی که در مورد رتبه‌بندی ارزش اعتباری یک موسسه شبهه‌ای به وجود می‌آید، موسسات ارزیابی کننده، درجه اعتباری موسسه مزبور را مورد بازنگری قرارداده که در این رابطه، بازنگری صـورت گـرفتــه می‌توانـد بـه کـاهش درجـه اعتـباری منجـر شود. از این رو در هنگام وقوع کاهش درجـه اعــتبـاری موسسـه، موسسـات ارزیـابـی کننـده با افزودن عـبارات دارای مفـاهـیم مـنـفـی (With negative implication) نشان می‌دهند که درجه اعتباری موسسه مذکور درحال بازنگری است.
نحوه رتبه‌بندی‌های اعتباری
نحوه رتبه‌بندی اعتباری که توسط موسسات ارزیابی کننده انجام میشوند، متفاوت هستند. به طور کلی انجام فرآیند رتبه‌بندی به وسیله موسسات ارزیابی کننده برای موارد زیر در نظر گرفته میشوند:
1 – بدهی‌های کوتاه مدت (با سررسید یک سال یا کمتر)
2 - بدهی‌های بلندمدت (اوراق قرضه و ...)
همچنین معمول است که بین رتبه‌های بالاتر سرمایه‌گذاری که در آنها ریسک اعتباری پایین است با درجه‌بندی‌های ضعیف‌تر که از ریسک بالاتری برخوردار هستند، تمایز قائل شوند.
در این قسمت لازم است به درجه‌بندی موسسات معتبر Standards and Poor’s ، Moody’s و Fitch به شرح زیر اشاره شود:
ارزیابی موسسه S&P دارای علامت مثبت و منفی بوده که رابطه مستقل میان هر رده درجه اعتباری را نشان می‌دهند. به عنوان مثال، علامت مثبت نشان دهنده درجات بالاتر و علامت منفی بیانگر درجات پایین‌تر است. از این رو درجه AA- از مرتبه پایین‌تری نسبت به درجه AA برخوردار بوده، با وجود این که هر دوی آنها در رده AA قرار دارند.
در ارزیابی‌های به عمل آمده از سوی موسسه Moody’s از پسوندهای عددی 1، 2، 3 برای بدهی‌های بلندمدت استفاده شده که در این رابطه عدد 1 بهتر از 2 و عدد 2 دارای مرتبه بالاتری نسبت به عدد 3 است. برای مثال، ارزیابی‌های موسسه Moody’s با درجات A1 و A2 و A3 معادل درجات موسسه S&P که به صورت A+ و A و A- نشان داده میشوند ارزیابی میشوند.