یکی از ابزارهای تسهیل توسعه اقتصادی منطقه‌ای و ملی، مراکز رشد هستند که مورد توجه دولت‌های سراسر جهان قرار گرفته‌اند و در دهه گذشته، به یکی از اجزای نظام علم، فناوری و نوآوری در کشور ما تبدیل شده‌است.
مراکز رشد به خلق و پا گرفتن شرکتهای نوپا کمک می‌کنند تا این شرکت‌ها بتوانند به فضای رقابتی وارد شوند. واحدهای فناور می‌توانند سه تا پنج سال در این مراکز مستقر باشند و در ازای مبلغ اندک از تسهیلاتی همچون فضای کار، زیرساخت، ارتباطات، مشاوره، آموزش، دسترسی به امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی، شبکه همکاران صنعتی و … استفاده کنند.
اغلب مراکز رشد به عنوان زیرمجموعه دانشگاه‌ها یا پارک‌های علم و فناوری فعالیت می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد تا آبان ۱۳۹۷، تعداد ۱۹۶ مرکز رشد در استان‌های مختلف ایجاد شده است.
نمودار رشد تعداد مراکز رشد
شکل گیری شرکتهای دانش بنیان به واسطه پارک‌های علم و فناوری
از سوی دیگر پارک‌های علم و فناوری یکی از زیرساخت‌های لازم برای توسعه فناوری به شمار می‌روند. پارک‌های علم و فناوری سازمان‌هایی هستند که به دست متخصصان حرفه‌ای اداره می‌شوند و هدفشان افزایش توانمندی کسب و کارها از طریق ترویج فرهنگ نوآوری و ارتقای توانایی رقابتی آنها است. این پارک‌ها با ایجاد امکان استفاده شرکت‌ها از تسهیلات پارک از جمله آزمایشگاه‌های تحقیقاتی مشترک، ارائه آموزش‌های حرفه‌ای و شبکه‌سازی به تقویت ارتباط صنعت، دانشگاه‌ها و بازار و نیز شکل‌گیری و رشد شرکتهای دانش‌بنیان کمک می‌کنند.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تا سال ۹۷، ۳۶ پارک علم و فناوری در کشور داریم که حوزه فعالیت بعضی از آنها جامع است و بعضی دیگر به طور تخصصی در حوزه‌های کشاورزی و صنایع وابسته، هوافضا، فناوری اطلاعات و ارتباطات، دارو، معدن و صنایع معدنی، زیست فناوری، فناوری نانو و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی فعالیت دارند.
شتاب‌دهنده‌های کسب و کار و مراکز نوآوری
یکی دیگر از سازوکارهای نوین رشد تأمین سرمایه شرکتهای نوپای فناور «شتاب‌دهنده‌ها» هستند. شتاب‌دهنده‌ها با انتخاب استارت‌آپ‌های ارزشمندی که قابلیت زیادی برای رشد و رسیدن به مقیاس دارند و کمک به آنها در تجاری‌سازی ایده‌های خود، مدتی پذیرای این استارت‌آپ‌ها هستند تا آنها را به مراحل بعدی رشد و سرمایه‌گذاری برسانند.
شتاب‌دهنده‌ها با تأمین سرمایه اولیه، آموزش و مربیگری و ایجاد ارتباط بین شرکت نوپا و شبکه‌ای از دیگر کارآفرینان و سرمایه‌گذاران، موفقیت شرکتهای نوپا را در مراحل بعدی عمر خود افزایش می‌دهند. علاوه بر سودآوری شتاب‌دهنده‌ها برای بخش خصوصی، این برنامه‌ها به عنوان سازوکاری که قابلیت خود را برای کمک به رشد شرکتهای نوپای دانش‌بنیان اثبات کرده است، به یکی از ابزارهای رایج برای دستیابی به اهداف سیاستی در این حوزه در کشورهای مختلف جهان تبدیل شده‌اند.
در حال حاضر، به واسطه افزایش فعالیت استارت‌آپ‌ها در حوزه‌های مختلف و دستیابی آنها به خروجی‌های اقتصادی قابل توجه، توسعه شتاب‌دهنده‌ها مورد توجه بازیگران مختلف دولتی و خصوصی قرار گرفته است.
شتاب‌دهنده‌ها در حال حاضر یکی از اجزای فعال زیست‌بوم استارت‌آپی کشور به شمار می‌روند که به پویایی و رشد این زیست‌بوم کمک می‌کنند.
نقش آفرینی مراکز نوآوری در تولید ثروت بر پایه دانش
مراکز نوآوری یکی دیگر از زیرساخت‌هایی هستند که در توسعه دانش‌بنیادی و تبدیل آن به ثروت، نقش ایفا می‌کنند. مراکز نوآوری طبق تعریف صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور، متشکل از یک یا چند تیم نوآوری هستند که با همکاری مراکز تحقیقاتی و شرکتهای متقاضی، محصولات جدید در چارچوب برنامه‌های بلندمدت با هم همکاری می‌کنند.
مراکز نوآوری در کشور با هدف حمایت از تحقیقات با ظرفیت مناسب برای عرضه دستاوردهای فناورانه و تجاری‌سازی آنها، کمک به شکل‌گیری الگوی جدید از همکاری بین صنعت، دانشگاه و دولت ایجاد شده‌اند.
این مراکز همچنین به اشتغال نخبگان کشور، توسعه فرهنگ نوآوری در کشور و تقویت اقتصاد دانش‌بنیان و مقاومتی کمک می‌کنند. بر اساس آخرین آمار تا سال ۱۳۹۶، بیش از ۲۰ مرکز نوآوری به ثبت رسیده است.
مناطق ویژه علم و فناوری، هم‌افزایی برای ایجاد جامعه دانایی‌محور
از طرفی، مناطق آزاد علم و فناوری یکی دیگر از سیاست‌هایی هستند که در سال‌های اخیر به منظور توسعه فناوری و نوآوری در مناطقی با شرایط ویژه در دستور کار قرار گرفته است.
نقشه مناطق ویژه علم و فناوری در کشور
مهم‌ترین اهداف تأسیس مناطق ویژه علم و فناوری «تجمیع و هم‌افزایی عناصر مؤثر در ایجاد یک جامعه دانایی‌محور و ارتقای بهره‌وری در سرمایه‌گذاری‌های لازم»، «تقویت پیوند عناصر فعال در حوزه دانایی در اقتصاد ملی با عرصه بین‌المللی، جذب و حفظ سرمایه‌های انسانی خلاق و شایسته»، «ایجاد اشتغال ارزش‌افزا و ایجاد تسهیلات حقوقی، اجرایی»، «ارتباط و سرمایه‌گذاری برای شکل‌گیری خوشه‌های صنعتی خدماتی با فناوری برتر» به شمار می‌رود.
در حال حاضر پنج استان آذربایجان شرقی، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی و یزد به عنوان منطقه ویژه علم و فناوری شناخته شده‌اند.