معاونت طرح و برنامه وزارت «صمت» در گزارشی با بررسی جایگاه ایران در منطقه و جهان، درجه تاب‌آوری کسب‌وکارها را در بازه زمانی ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ بررسی کرده است. تاب‌آوری، توانایی مقاومت در برابر خسارت و بازسازی سریع است و به‌طور خاص برای شرکت‌های فعال در سطح جهان که به کسب و کار می‌پردازند و با ریسک‌های ناشناخته مواجه هستند، امری حیاتی است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد وضعیت ایران در بازه زمانی مورد بررسی، در دو رکن اصلی کیفیت ریسک و زنجیره تامین ضعیف‌تر شده است.
معاونت طرح و برنامه وزارت صمت با بررسی جزئیات گزارش ۲۰۱۹ شاخص تاب‌آوری جهانی، چهار راهبرد را به مدیران اجرایی برای تقویت توانایی تاب‌آوری کسب‌وکار خود در برابر وقفه و سرعت بخشیدن به ترمیم فعالیت و خروج از بحران ارائه کرده است. در این شاخص براساس ۱۲محرک مجزا در سه گروه «اقتصادی»، «کیفیت ریسک» و «زنجیره تامین»، هر سال وضعیت تاب‌آوری کشورهای دنیا مورد ارزیابی و سنجش قرار می‌گیرد.
بر این اساس، این شاخص می‌تواند برای مدیران اجرایی به‌عنوان منبعی حمایتی در مسیر انعطاف‌پذیری زنجیره تامین به‌کار گرفته شود. مطابق آمار و اطلاعات ارائه شده درخصوص شاخص تاب‌آوری که جزئیات آن روزگذشته از سوی سعید زرندی، معاون طرح و برنامه وزارت صمت اعلام شد، ایران در میان ۱۳۰ کشور دنیا با نمره ۴/ ۱۸ جایگاه ۱۲۰ را در سال ۲۰۱۹ به خود اختصاص داده است. براساس آمارهای بین‌المللی ارائه‌شده، ایران در رکن «اقتصاد» رتبه ۱۲۰ (با امتیاز ۸/ ۲۱)، در رکن «کیفیت ریسک» رتبه ۱۲۴ (با امتیاز ۷/ ۶) و در رکن «زنجیره تامین» رتبه ۱۰۹ (با امتیاز ۰/ ۳۲) را به خود اختصاص داده است. در واقع برآیند کلی سه رکن مذکور نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۹ از منظر شاخص تاب‌آوری ایران در جایگاه ۱۲۰ جهان قرار گرفته است. این درحالی است که در صدر لیست کشورهای با نمره بالا در شاخص تاب‌آوری، سه کشور نروژ، دانمارک و سوئیس جای گرفته‌اند. از این منظر این سه کشور توانسته‌اند مناسب‌ترین فضای تاب‌آوری را در سطح جهانی برای مدیران اجرایی کسب‌وکارها فراهم کنند. ایران پیش از این هم در سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ رتبه ۱۲۰ را کسب کرده بود و فقط در این فاصله در سال ۲۰۱۷ به جایگاه ۱۱۸ رسیده بود.
در سال ۲۰۱۹ از بین ۳ عامل مورد بررسی، ایران در عامل کیفیت زنجیره تامین (رتبه ۱۰۹) و در عامل کیفیت ریسک (رتبه ۱۲۴) شرایط نامناسب‌تری را تجربه کرده است. مطابق آمارهای سال ۲۰۱۹ که ۱۳۰ کشور را در شاخص تاب‌آوری مورد ارزیابی قرار داده است، ایران در رکن اقتصاد رتبه ۱۲۰ (با امتیاز ۸/ ۲۱)، در رکن کیفیت ریسک رتبه ۱۲۴ (با امتیاز ۷/ ۶) و در رکن زنجیره تامین رتبه ۱۰۹ (با امتیاز ۰/ ۳۲) را به‌دست آورده است. در نهایت براساس برآیند به‌دست آمده از سه رکن مزبور، ایران در سال ۲۰۱۹ در شاخص کلی تاب‌آوری با امتیاز ۴/ ۱۸ در جایگاه ۱۲۰ دنیا قرار گرفته است.
پیش از این در سال ۲۰۱۶ ایران در رکن اقتصاد با امتیاز ۸/ ۶ رتبه ۱۲۰ را به‌دست آورد. در رکن کیفیت ریسک با امتیاز ۶/ ۷۱ جایگاه ۲۴ و در رکن زنجیره تامین با امتیاز ۶/ ۲۵ در جایگاه ۹۷ ایستاد تا در نهایت با امتیاز ۳/ ۳۳ رده ۱۲۰ را مانند سال ۲۰۱۹ به‌دست آورد. در سال ۲۰۱۷ نیز ایران در رکن اقتصاد با نمره ۱/ ۱۴ در رتبه ۱۱۳ ایستاد. در رکن کیفیت ریسک با امتیاز ۷/ ۱۰ رده ۱۱۷ را به‌دست آورد و در زنجیره تامین با امتیاز ۵/ ۲۸ در جایگاه ۱۰۱ دنیا قرار گرفت. برآیند این سه رکن در سال ۲۰۱۷ نشان داد که ایران با امتیاز ۷/ ۱۸ در رتبه ۱۱۸ جهان قرار گرفت. اما پژوهش ارائه‌شده وزارت صمت، در سطح کشورهای منطقه نیز وضعیت ۱۹ کشور را در ارتباط با شاخص تاب‌آوری، حد فاصل سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ مورد بررسی قرار داده است؛ البته آمارهای مربوط به سال ۲۰۱۸ در میان داده‌های ارائه شده دیده نمی‌شود. در عین حال وضعیت ایران در این شاخص از سال ۲۰۱۶ به بعد بررسی و منتشر شد. مطابق آمارهای اعلامی سال ۲۰۱۹، ایران در شاخص مزبور در رده هفدهم کشورهای منطقه دیده می‌شود و کشور قطر با نمره ۱/ ۷۹ در جایگاه نخست قرار دارد. پس از ایران نیز دو کشور لبنان و قرقیزستان، در انتهای فهرست کشورهای منطقه دیده می‌شوند.
چارچوب کلان
شاخص تاب‌آوری اطلاعات مربوط به عوامل اقتصادی، خطرات طبیعی و زنجیره‌های تامین را جمع‌آوری می‌کند. در این راستا این شاخص توجه عمیقی به خطرات تجاری مانند حملات سایبری، تحولات سیاسی، آتش‌سوزی و توفان نشان می‌دهد. از سوی دیگر، تاب‌آوری در مواجهه با خطر، به معنای مقاومت در برابر اختلال در کسب‌وکار و ترمیم سریع در صورت وقوع آن است.
اما رتبه‌بندی شاخص تاب‌آوری جهانی کشورها برآمده از ۱۲ محرک اصلی است که از داده‌های منابع معتبری مانند بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول، سازمان ملل متحد و داده‌هایی که توسط مهندسان ریسک دارایی‌ها در FM Global جمع‌آوری می‌شود، به‌دست می‌آید. در این چارچوب این محرک‌ها در قالب سه عامل کلی «اقتصادی»، «کیفیت ریسک» و «زنجیره تامین» مورد مطالعه قرار می‌گیرند. در زمینه عامل اقتصادی، چهار محرک «بهرهوری»، «ریسک سیاسی»، «شدت انرژی» و «نرخ شهرنشینی» مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. درخصوص عامل کیفیت ریسک نیز محرک‌های همچون «خطرات طبیعی، مدیریت ریسک»، «کیفیت مدیریت ریسک آتش‌سوزی» و «ریسک سایبری بالقوه» اثرگذار هستند. همچنین در مورد عامل سوم یعنی زنجیره تامین، چهار محرک «کنترل فساد»، «کیفیت زیرساخت»، «حکمرانی فساد» و «زنجیره تامین‌کنندگان مشهود میدان دید زنجیره تامین» نقش تعیین‌کننده را ایفا می‌کنند. در واقع این موارد ۱۲ محرکی هستند که براساس آنها وضعیت تاب‌آوری کشورها سنجش می‌شود.
از منظری دیگر، تاب‌آوری، توانایی مقاومت در برابر خسارت و بازسازی سریع است و به‌طور خاص برای شرکت‌های فعال در سطح جهان که در محیطی سیال به کسب‌وکار می‌پردازند و با ریسک‌های ناشناخته مواجه هستند، امری حیاتی است؛ همان‌طور که اغلب دیده می‌شود اختلالات غیرمنتظره زنجیره تامین می‌تواند به‌طور غیرقابل برگشت به جریان‌های درآمد، سهم بازار، نشان‌های تجاری، شهرت و ارزش سهامداران آسیب برساند. از سوی دیگر، طی ۸ سال گذشته شرکت FM Global به رتبه‌بندی ۱۳۰ کشور براساس انعطاف‌پذیری محیط کسب‌وکار اقدام کرده است. این شرکت تقریبا دو دهه است که در قالب یک شرکت بیمه دوجانبه تاسیس شده و سرمایه، توانایی تحقیق علمی و تخصص مهندسی آن صرفا به مدیریت ریسک سرمایه و تاب‌آوری صاحبان و مشتریانش اختصاص یافته است. شرکت مذکور معتقد است اکثر سرمایه‌های از دست‌رفته قابل پیشگیری بوده است، مشتریان این شرکت به منظور شناخت خطراتی که می‌تواند بر تداوم کسب‌وکار آنها تاثیر بگذارد، با شرکت FM Global همکاری می‌کنند تا تصمیمات مدیریت ریسک را مقرون‌به‌صرفه سازند و با استفاده از خدمات بیمه، از سرمایه خود حفاظت کنند.
آمارهای جزئی‌تر
اما مطابق آمارهای جزئی‌تر از زیرمولفه‌ها و محرک‌هایی که در گزارش سال ۲۰۱۹ مورد محاسبه قرار گرفته است، ایران در پنج محرک شرایط مناسب‌تری را تجربه کرده، به‌گونه‌ای‌که در بهترین شرایط رتبه ۶۲ را در زمینه بهرهوری کسب کرده است. بر این اساس ایران در بخش‌های بهرهوری (رتبه ۶۲)، کیفیت ریسک طبیعی (رتبه ۶۸)، کیفیت خطر آتش‌سوزی (رتبه ۷۲)، کیفیت زیرساخت‌ها (رتبه ۷۹) و میدان دید زنجیره تامین (رتبه ۸۶) را به‌دست آورده است؛ ۵ زیر مولفه‌ای که ایران به‌طور نسبی شرایط مطلوب‌تری را در آنها داشته است. از سوی دیگر پنج محرکی که ایران وضعیت نامطلوب‌تری را نسبت به سایر محرک‌ها در آنها تجربه کرده، شامل قرار گرفتن در معرض خطرات طبیعی (رتبه ۱۰۹)، شدت انرژی (رتبه ۱۰۹)، ریسک سیاسی (رتبه ۱۱۱)، ریسک سایبری ذاتی (رتبه ۱۱۹) و محرک حکمرانی شرکت‌ها (رتبه ۱۲۵) است. همچنین آمارهای سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که در میان ۱۹ کشور منطقه، ایران با نمره ۴/ ۱۸ در رده هفدهم قرار دارد و پس از آن کشورهای لبنان و قرقیزستان در رده‌های هجدهم و نوزدهم حضور دارند. در صدر این لیست کشور قطر قرار دارد که در میان ۱۳۰ کشور دنیا نیز جایگاه ۲۶ را (با نمره ۱/ ۷۹) در اختیار دارد.پس از کشور قطر، رژیم اشغالگر قدس، امارات، عمان، بحرین، عربستان، قزاقستان، ترکیه، کویت، گرجستان، مصر، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، اردن، تاجیکستان، پاکستان، ایران، لبنان و قرقیزستان در رتبه‌های دوم تا نوزدهم شاخص تاب‌آوری قرار دارند.
کشورهای برتر دنیا
نروژ در سال ۲۰۱۹، در صدر کشورهای دنیا در شاخص تاب‌آوری قرار گرفته است. بر این اساس، نروژ، دانمارک و سوئیس در سال گذشته موقعیت خود را در سه رتبه نخست ۱۹ کشور برتر در این شاخص حفظ کرده‌اند. سوئیس، آلمان، فنلاند سوئد، لوکزامبورگ، اتریش، آمریکا و انگلستان دیگر کشورهای برتر در شاخص تاب‌آوری معرفی شده‌اند.
سایه روشن‌هایی از تاب‌آوری ۲۰۱۹
در سال ۲۰۱۹ حاکمیت شرکتی به‌عنوان یک محرک جدید برای شاخص تاب‌آوری مطرح شده است. هدف از حاکمیت شرکت‌ها توانمند‌سازی فضای تاب‌آوری کسب‌وکار و تمرکز بر ایجاد چارچوبی کارآمد برای فعالیت کسب‌وکارهای محلی است. محرک جدید در برگیرنده قدرت حسابرسی، استانداردهای حسابداری و ناسازگاری ضوابط در نرخ بهره است. در سال ۲۰۱۹ با توجه به تغییرات در محرک‌ها، رتبه کشورها با نوساناتی مواجه بوده است؛ بر این اساس، نروژ در سال ۲۰۱۹ در سه محرک بهرهوری اقتصادی، ثبات سیاسی و کنترل فساد اداری جزو ۱۰ کشور اول دنیا بوده است و با توجه به اینکه با خطرات طبیعی کمی مواجه بوده و وابستگی اقتصادی به نفت را کاهش داده، توانسته است بالاترین رتبه را در شاخص جهانی تاب‌آوری به خود اختصاص دهد. همچنین سه کشور برتر در زمینه حاکمیت شرکتی عبارتند از: سنگاپور (رتبه ۲۱) نیوزیلند (رتبه ۱۲) و کانادا (رتبه ۱۳).
از سوی دیگر در بین این کشورها سنگاپور دارای اقتصاد قوی، ریسک سیاسی پایین، زیرساخت عالی، فساد کم و ریسک مواجهه با خطر طبیعی است، امری که باعث ایجاد جاذبه برای شرکت‌هایی شده است که علاقه‌مند به حضور قوی‌تر در آسیا هستند.
از دیگر نکات جالب توجه در گزارش جدید شاخص تاب‌آوری، این است که کشور دانمارک دومین جایگاه را در رتبه جهانی تاب‌آوری کسب کرده و از رده هفتم در سال ۲۰۱۸ میلادی با بهبود در زنجیره تامین توانسته است رتبه خود را ارتقا دهد. این کشور به دلیل وجود دولتی قوی با فسادی کم اداره می‌شود و به دلیل اینکه کمتر در معرض خطرات طبیعی قرار دارد جزو ۱۰ کشور اول است. همچنین سوئیس به‌دلیل کیفیت زیرساخت‌ها و حاکمیت شرکتی، وضعیت سیاسی پایدار، سطح پایین فساد و بهرهوری اقتصادی جزو سه کشور اول قرار دارد.
همچنین در سال ۲۰۱۹ روآندا به‌دلیل کاهش میزان شهرنشینی و بهبود قابل‌ملاحظه در حاکمیت شرکت‌ها رتبه خود را با ۳۵ رده افزایش به رتبه ۷۷ رسانده است. روآندا افزایش تاب‌آوری را همراه با رشد اقتصادی پایدار و کاهش فقر در شاخص‌ها نشان می‌دهد. در همین سال کشور تایلند با رتبه ۷۳ شاهد افزایش ۱۶ پله‌ای نسبت به سال قبل بوده است.
مدیریت موفق یک زنجیره عرضه جهانی در شرایطی که هیچ مشکلی در پیش نباشد، می‌تواند چالشی بسیار بزرگ به حساب بیاید. درحالی‌که در شرایط بروز خطرات ناگهانی و غیرمنتظره، توقف زنجیره تامین، آشفتگی و تاخیر در سطح وسیع رخ خواهد داد. در عین حال مدیران اجرایی در مواجهه با چنین چالش‌هایی نیاز به انعطاف‌پذیری در زنجیره‌های تامین دارند. به عبارت دیگر، این بنگاه‌ها باید بتوانند همزمان با تقویت توانایی تاب‌آوری کسب‌وکار خود در برابر وقفه و سرعت بخشیدن به ترمیم خط ناشی از قطع، موفقیت خود را در خروج از بحران افزایش دهند. این شاخص برای مدیران اجرایی می‌تواند به‌عنوان منبعی برای حمایت از آنها در تلاش برای انعطاف‌پذیری زنجیره تامین باشد و در ۴ حوزه کلیدی راهبردهایی را ارائه دهد. «انتخاب تامین‌کنندگان براساس ریسک زنجیره تامین»، «تصمیم‌گیری در مورد محل استقرار امکانات»، «ارزیابی تاب‌آوری کشورهای دارای امکانات موجود» و «ارزیابی تاب‌آوری کشورهایی که در آنها امکانات مشتریان قرار دارد» مجموعه‌ای از راهبردها به‌حساب می‌آید.
