کارنامه صنعت نشر در دوران کرونا آینه تمام‌نمای مدیریت بحران در کشورهای مختلف است. با اینکه شیوع این بیماری کم و بیش در همه جای جهان یکسان بوده اما واکنش متفاوت به این پدیده نتایج گوناگون در مهار آن از نظر خسارات جانی و مالی درپی داشته است. پیامدهای تفاوت مدیریت را به‌ویژه در بازار کتاب، نه تنها بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه که حتی میان کشورهای پیشرفته نیز می‌توان دید. هرچند برخی از نتایج به زمینه فرهنگی و عادات مطالعه مردم بازمی‌گردد؛ اما بسیاری از آنها نیز حاصل تصمیم‌گیری‌ها در موقعیت‌های اضطراری است.
به‌عنوان مثال در آمریکا از نخستین روزهای شیوع کرونا، کتاب جزو کالاهای ضروری دسته‌بندی شد و نتیجه آن شد که علاوه بر فروشگاه‌های زنجیره‌ای، داروخانه‌ها نیز مجاز به فروش کتاب شدند. تلاش‌های این‌چنینی همراه با اقدام سریع برای واکسیناسیون عمومی منجر به نجات بازار نشر از رکودی شد که پیش‌بینی می‌شد صنعت نشر این کشور را با خطر جدی مواجه کند. این در حالی است که در کشور ما شاهد اتفاقاتی کاملا متضاد هستیم. چندی پیش در اخبار آمده بود که کتاب‌فروشی و مرکز پخش کتاب به‌نشر آستان قدس رضوی در مجاورت بیمارستان مرکزی امام رضا (ع) در خیابان رازی مشهد، با هدف افزایش فضای ارائه خدمات به بیماران کرونایی و کاهش صف و جلوگیری از تجمع مراجعان در پیاده‌رو و خیابان، به‌صورت موقت به شعبه دوم داروخانه امام خمینی(ره) مخصوص بیماران کرونایی تبدیل شده است. گذشته از این اتفاق که شاید آن را مقطعی و ناگزیر بتوان تلقی کرد، تعطیلی وقت و بی‌وقت کتاب‌فروشی‌ها در یک سال و نیم اخیر، بلاتکلیفی بازار نشر در کنار مشکلات تهیه کاغذ موجب شده آمارهای دلسردکننده‌ای برای صنعت نشر رقم بخورد که در صورت ادامه می‌توان بحرانی بزرگ‌تر را به دنبال داشته باشد. شاهد این مدعا آمار تعداد کتاب‌های منتشرشده در مرداد امسال است که به نسبت مدت مشابه سال گذشته، نشانگر کاهش ۳هزار عنوان و ۶میلیون شمارگان بوده. بنا بر تعداد کتاب‌های ثبت‌شده در سایت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، تعداد کتاب‌های منتشرشده در مرداد امسال، به ۵هزار و ۲۰۸ عنوان رسیده است. از این میان ۳هزار و ۵۹۸ عنوان تالیفی و هزار و ۶۱۰ عنوان ترجمه هستند. شمارگان کتاب در مرداد ۱۴۰۰، به ۵میلیون و ۴۰۲ هزار و ۵۵۱ نسخه می‌رسد. این درحالی است که کتاب‌های منتشرشده در مرداد سال گذشته به ۸هزار و ۵۱۲ عنوان می‌رسید. همچنین شمارگان کتاب در مدت مشابه پارسال، به ۱۱میلیون و ۱۱۶هزار و ۸۰۰نسخه می‌رسید.
بازار کتاب آمریکا
وزارت کار آمریکا اخیرا گزارشی از وضعیت مطالعه کتاب در این کشور منتشر کرده است که نظریه افزایش فروش کتاب در دوران قرنطینه در این کشور را توجیه می‌کند.
طبق تحقیق این وزارتخانه معلوم شده است که زمان صرف‌شده برای مطالعه در نیمه سال ۲۰۲۰ میلادی به میزان ۲۱درصد افزایش یافته است که گفته می‌شود دلیل اصلی آن حضور مردم در خانه‌ها و قرنطینه سراسری بوده است.
داده‌های آماری نشان می‌دهند مردم آمریکا در نیمه سال گذشته نسبت به سال ۲۰۱۹ زمان بیشتری برای مطالعه کتاب صرف کرده و این درحالی است که در زمان مشابه در سال ۲۰۱۹ این زمان در روز به‌طور متوسط ۱۷ دقیقه بیشتر نبوده است.
بر اساس این گزارش میزان مطالعه بین سنین ۲۰ تا ۳۴ سال بیشتر از سایر اقشار جامعه بوده است؛ ولی هرچند سایر سنین نیز نسبت به سال ۲۰۱۹ بیشتر مطالعه کردند. نکته دیگر درباره آمار کتابخوانی در آمریکا این است که درحالی‌که شیوع کرونا در آمریکا اقتصاد این کشور را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده است، بازار نشر این کشور در مقایسه با ۶ ماه نخست سال ۲۰۱۹ رشدی ۸/ ۲درصدی را تجربه کرد. آمار رسمی نشان می‌دهد ۶ماهه نخست سال ۲۰۲۰ فروش کتاب برابر ۱/ ۳۲۲میلیون دلار بوده که در مقایسه با همین بازه زمانی در سال ۲۰۱۹ که برابر ۵/ ۳۱۳میلیون دلار بود، این رشد را ثبت کرده است.
بازار کتاب اروپا
فدراسیون ناشران و کتاب‌فروشان اروپا (EIBF) گزارش خود از آمارهای سال ۲۰۲۰ کتاب‌فروشان این قاره اعلام کرده که نشان می‌دهد در کشورهای مختلف تفاوت‌های زیادی دارد.
به گزارش پابلیشینگ پرسپکتیو، طبق این گزارش در آلمان وضعیت ناشران مطلوب است که در گزارش اتحادیه ناشران این کشور نیز قید شده بود؛ ولی تاثیر ویروس کرونا بر کتاب‌فروشی در قاره سبز تقریبا به سمت آمارهای منفی سوق پیدا کرده است.
نزدیک به ۲۵هزار ناشر و کتاب‌فروش مستقل در قاره اروپا عضو این فدراسیون هستند و بسیاری از آمارهای مربوط به فروش و چاپ کتاب توسط ناشران مستقل در این قاره توسط این فدراسیون نظارت و رصد می‌شود.
گزارش جدیدی که توسط فدراسیون ناشران اروپا با هدف کمی‌سازی اثر پاندمی کووید-۱۹ بر ناشران اروپا منتشر شده است، نشان می‌دهد که اثر این ویروس از لحظه‌ای حس شد که کتاب‌فروشی‌ها در سراسر اروپا در ماه مارس (اسفند) تعطیل شدند. در این گزارش آمده: اثر شدید پاندمی روی تقاضا واضح بود؛ فروش در کتاب‌فروشی‌ها در بیشتر کشورها که قرنطینه اعمال شده بود، بین ۷۵ تا ۹۵درصد کاهش پیدا کرد.
فقط با نگاه به نیمه دوم مارس، میزان فروش تا ۸۰درصد در اسپانیا و ۷۵درصد در ایتالیا کاهش پیدا کرده بود. در مقایسه، آلمان در همان بازه با کاهشی ۳۰درصدی مواجه شد. آوریل حتی بدتر بود و فروش در بزرگ‌ترین کتاب‌فروشی‌های فرانسه کاهشی ۹۶درصدی و در آلمان کاهشی ۴۷درصدی داشت.
در نتیجه این کاهش فروش، سود خانه‌های نشر هم به‌شدت کاهش یافت. با استناد به گزارش، فروش کلی در فرانسه بین اواسط مارس و آوریل ۶۶درصد افت کرد و یکی از بزرگ‌ترین انتشارات در اوایل آوریل ۹۰درصد کاهش فروش داشت.
این گزارش می‌گوید در ایتالیا نزدیک به یک‌سوم از کل ناشران تخمین ضرری بیش از ۷۰درصد در گردش مالی ماه مارس خود داشتند و اضافه کرد که بخش نشر آلمان ۵۰۰میلیون یورو و اسپانیا ۲۰۰میلیون یورو از دست داد.
ناشران سراسر اروپا شروع به معوق‌کردن یا حتی لغوکردن انتشار عناوین مختلف کردند و خیلی از آنها از چالش‌های نقدینگی نام بردند. ایتالیا احتمالا شدیدترین ضرر را تجربه کرده و انتشار بیش از ۲۳هزار عنوان معادل با حدود یک‌سوم بازده سالانه، معوق یا لغو شد.
شاید یکی از تنها نکات مثبت گزارش این باشد که ۳۳درصد از افراد در سراسر جهان حالا دارند در دوران پاندمی کتاب‌های بیشتری می‌خوانند یا به کتاب‌های صوتی بیشتری گوش می‌دهند.
تجربه آلمان
طبق این آمار ۲۵درصد از آلمانی‌ها که عمدتا شامل نسل جوان‌تر می‌شوند، گفته‌اند در دوران پاندمی و قرنطینه بیشتر از دوران پیش از کرونا مطالعه می‌کنند؛ به‌عنوان مثال ۳۴درصد از گروه سنی بین ۱۰ تا ۱۹ سال مدعی شده‌اند که بیشتر از قبل کتاب می‌خوانند.
نکته دیگر این آمار مربوط به خرید کتاب است که نسبت به دوران قبل پاندمی تغییر چندانی نداشته و خریداران کتاب در آلمان در سال ۲۰۲۰ همانند سال ۲۰۱۹ به ۴۳درصد محدود بوده‌اند.
همانند سایر کشورهای اروپایی آمار اتحادیه ناشران آلمان شاهد افزایش تمایل به مطالعه کتاب‌های الکترونیک و نیز کتاب‌های صوتی در ماه‌های قرنطینه بوده است؛ به‌طوری‌که فروش ایبوک تا ۱۶درصد افزایش یافته و فروش کتاب‌های صوتی نیز با افزایش ۵/ ۲۴درصدی پیشرفت قابل‌توجهی نسبت به سال بی‌کرونا داشته است. نکته شایان توجه این است که فروش کتاب با وجود بسته‌بودن مراکز مهم فروش کتاب تغییر چندانی نیافته و ثابت بوده که علت آن تا قسمتی مربوط به پررونق شدن فروش آنلاین کتاب‌فروشی‌ها است که نیمی از فروش را به خود اختصاص داده و بین ۸۶/ ۱ تا ۲۴/ ۲میلیارد یورو درآمد حاصل از فروش را به ثبت رسانده است.
با وجود این آمار امیدوارکننده، کتاب‌فروشان فیزیکی متحمل خسارت کاهش فروش ۹درصدی شده‌اند که مربوط به هزینه‌های افزوده در نیمه دوم نیمه سال ۲۰۲۱ می‌شود. هرچند که فروش آنلاین در همین بازه زمانی از سال نتایج بهتری را نشان می‌دهد. به‌طور کلی بازار آلمان در همه بخش‌ها با کاهش شدید مصرف در مراکز شهری روبه‌رو شده و مراکز خرید در این کشور تا حدی زیادی نشاط و جذابیت خود را برای خریداران از دست داده‌اند.