این مناقشات درحالی در جریان است که طی یک دهه اخیر تعارضات مشابهی میان لایه سنتی و استارت‌آپی ارائه خدماتی مانند تاکسی، فروش کالاهای سوپرمارکتی، خودرو و مسکن نیز وجود داشت و سرانجام چاره‌ای جز پذیرش این تغییر و سازگار‌کردن مدل سنتی با نوآوری‌های ارائه شده باقی نماند.
«آمازون» به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پلتفرمهای حوزه تجارت الکترونیک، از سال گذشته پلت‌فرم Amazon Pharmacy را به‌عنوان داروخانه آنلاین به زیرمجموعه‌های خود اضافه کرده است. این پلت‌فرم خارجی که با ارسال رایگان و تحویل دو روزه، سفارش‌های دارویی آنلاین را قبول میکند، نه‌تنها به سیستم بهداشت و درمان کشور آمریکا متصل است و داروهای نسخه‌‌ای را نیز ارائه میکند، بلکه طرح‌‌های تخفیفی خاصی برای کاربران فاقد بیمه در نظر گرفته است تا هزینه‌های درمان این افراد اندکی کاهش پیدا کند.
تعارض منافع یا سلامت جامعه؟
متولیان بهداشت و درمان معتقدند موضوع سلامت موضوع حساسی است و دخیل‌کردن استارت‌آپ‌هایی که در قالب یک بازارگاه، بستری برای فروش آنلاین دارو و مکمل را فراهم می‌کنند، سیستم نظارتی این بخش نسبت به زنجیره تامین و توزیع دارو را مختل میکند. با این حال استارت‌آپ‌ها معتقدند نه‌تنها اختلالی در این زمینه ایجاد نمی‌کنند، بلکه می‌توانند بر شفافیت این روند بیفزایند. از سوی دیگر فعالان استارت‌آپی معتقدند مخالفت‌ها و سنگ‌اندازی‌‌های این بخش‌ها، بیشتر به دلیل منافعی است که برای بخشی خاص در این عرصه وجود دارد. در آمار‌هایی که مدتی پیش از سوی دیوان محاسبات منتشر شد آمده بود که از حدود ۱۳ هزار داروخانه فعال در کشور، مجوز نزدیک به هزار داروخانه به‌نام افرادی است که در نهادهای تصمیم‌گیر حوزه بهداشت و درمان فعالیت دارند. برخی از فعالان استارت‌آپ‌ها معتقدند که بخشی از مخالفت‌ها با فروش آنلاین دارو به دلیل همین منافع خاص موجود در این عرصه است. از سوی دیگر با توجه به آنکه از میان تمام داروخانه‌های کشور تنها ۲۱۳ داروخانه مجوز فروش آنلاین دارند، برخی بر رانتی‌بودن این جریان اعتراض و اظهار کردند که دادن مجوز فروش آنلاین به‌شمار خاصی از داروخانه‌ها انحصار ایجاد میکند.
با این حال، منان حاجی‌محمودی، معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی در یک گفت‌وگوی کلاب‌هاوسی با عنوان «نوآوری در سلامت یا تداوم ناصرخسرو» این شائبه را رد میکند و می‌گوید: تمامی داروخانه‌ها امکان دریافت این مجوز را دارند و هیچ انحصاری در کار نیست. وی می‌گوید: چنانچه داروخانه‌‌ای در یک سال گذشته سابقه تخلفاتی مانند گران‌فروشی، فروش کالای قاچاق و عدم‌حضور مسوول فنی را نداشته باشد، واجد شرایط دریافت مجوز فروش آنلاین خواهد بود. اکنون تنها مجوزی که در زمینه امکان فروش آنلاین داروهای بدون‌نسخه و مکمل‌‌ها وجود دارد، به داروخانه‌ها اجازه می‌دهد که وب‌سایت اختصاصی برای خود ایجاد کنند و بر بستر این وب‌سایت و با نظارت پزشک داروخانه، اقدام به عرضه آنلاین برخی اقلام مجاز کنند.
با این حال همین داروخانه‌های دارای مجوز، اجازه ندارند فروش این اقلام را در پلت‌فرم‌‌‌هایی که به‌صورت بازارگاهی (market place) طراحی شده و مجموعه‌‌ای از داروخانه‌ها را در بستری واحد گرد هم می‌‌آورند، انجام دهند. الزام به فروش دارو بر دامنه (دامین) مشخصی که متعلق به همان داروخانه باشد، باعث شده تا داروخانه‌ها از همکاری با این استارت‌آپ‌ها منع شوند و حتی نامه‌‌هایی خطاب به آنها صادر شود. در این نامه‌ها صریحا تاکید شده چنانچه همکاری با پلتفرمهای استارت‌آپی خاصی ادامه پیدا کند، مجوز فروش آنلاین این داروها باطل خواهد شد.
نوشین محمدحسینی، سرپرست دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو در پاسخ به این سوال «دنیای‌اقتصاد» که چرا داروخانه‌‌هایی که مجوز عرضه آنلاین دارو را دارند اجازه فروش همان اقلام را بر بستر استارت‌آپ‌های بازارگاهی ندارند، می‌گوید: وب‌سایت‌‌های اختصاصی داروخانه‌ها، تحت‌نظارت سازمان غذا و دارو و دانشگاه‌های علوم پزشکی است؛ درحالی که امکان چنین نظارتی بر پلتفرمهای بازارگاهی عرضه دارو و مکمل وجود ندارد. وی می‌افزاید: بررسی‌‌های ما نشان داده در برخی موارد، داروها و مکملهای ارائه‌شده از سوی این پلتفرمها، داروهای قاچاق و بدون‌مجوز بوده یا در حین ارسال تخریب شده است. محمدحسینی تاکید میکند که سایت داروخانه‌ها مسوول فنی و پزشک متخصصی دارد که می‌تواند پاسخگوی سوالات کاربران باشد و بر داروهای دریافتی نظارت کند، درحالی که پلتفرمهای بازارگاهی چنین امکانی ندارند.
وی می‌گوید چنانچه این پلتفرمها استانداردهای موردنظر «غذا و دارو» را برآورده کنند، این سازمان هیچ مخالفتی با عرضه در بستر پلتفرمهای دارای استاندارد سلامت ندارد و آنچه باعث مناقشه میان استارت‌آپ‌ها و سازمان غذا و دارو شده است، اقدام بدون مجوز، خارج از استاندارد و بدون نظارت داروساز در این استارت‌آپ‌هاست.
یک بام و دو هوا؟
با این‌حال استارت‌آپ‌ها نظر دیگری دارند. آنها تاکید می‌کنند که تمامی داروخانه‌‌هایی که در بازارگاه پلتفرمهای استارت‌آپی ثبت شده‌اند، داروخانه‌های دارای مجوز عرضه آنلاین از سازمان غذا و دارو هستند و از آنجا که تمامی مراحل ارائه این داروها با جزئیات کامل ثبت و ضبط می‌شود، شفافیت در این پلتفرمها بیش از فروش حضوری دارو یا بر بستر سایت‌‌های اختصاصی داروخانه‌هاست. مسعود تاج‌فرد، همبنیانگذار «اسنپ‌‌دکتر»، در گفت‌وگویی که در یک روم کلاب‌هاوسی برگزار شد گفت: حساسیت ثبت و ضبط تمامی فرآیند فروش دارو بر بستر این پلتفرمها به‌حدی است که حتی مسیر حرکت پیک تا زمان تحویل دارو نیز قابل رصد و پیگیری است، اما سازمان غذا و دارو معتقد است تا زمانی‌که امکان رصد این اطلاعات ثبت و ضبط شده برای سازمان و وزارت بهداشت میسر نباشد، نمی‌‌توان روی این امر حساب کرد.
محمدحسینی در پاسخ به این سوال که چطور ممکن است اقلام یک داروخانه مورد تایید سازمان غذا و دارو تقلبی یا قاچاق باشد، می‌گوید: در حال‌حاضر و طبق قوانین کشور ما داروخانه، تنها محل مورد اعتماد عرضه دارو و مکمل است. وی اضافه میکند: قیمت برخی از مکمل‌هایی که بر بستر پلتفرمهای بازارگاهی عرضه می‌شود حتی کمتر از قیمتی است که شرکت‌های پخش دارو به داروخانه‌های تحویل می‌دهند و این نشان می‌دهد که این دارو و مکمل یا فیک است یا از جایی غیر از زنجیره تامین وارد این پلت‌فرم شده است.
محمدحسینی تاکید میکند که ما نمی‌توانیم مطمئن باشیم محصولی که به‌نام داروخانه روی این پلتفرمها عرضه می‌شود آیا واقعا از داروخانه تهیه شده است یا خیر و می‌افزاید: به دلیل وجود چنین تردیدهایی، باید موضوع فروش این اقلام در استارت‌آپ‌های بازارگاهی بیشتر بررسی شود.با این وجود، فعالان استارت‌آپی معتقدند: در پلتفرمهای بزرگ، عرضه برخی کالاها با چنین تخفیف‌‌های زیادی امری بسیار معمول است. کما اینکه مشاهده می‌شود آمازون نیز برای برخی موارد، تخفیف‌‌های ۴۰ تا ۸۰درصدی بر روی اقلام لحاظ میکند. کالا‌هایی که اختلاف قیمتی زیادی با بازار دارند، عموما در قالب پروموشن و با هدف جلب مشتری جدید عرضه می‌شوند و سود پلت‌فرم در جذب کاربران بیشتر است، نه اختلاف قیمتی آن مکمل خاص.
با این‌حال آنها تاکید دارند چنانچه نهادها همکاری کنند و شرایط را مشخص کنند، حاضربه رعایت شرایط خواهند بود و حاضرند تمامی شفافیت‌‌های مدنظر سازمان را رعایت کرده و مجوزهای لازم را دریافت کنند.
استارت‌آپ‌ها در لیست‌سیاه وزارت بهداشت
معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی درباره علت مخالف وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو با بحث فروش مکملهای دارویی بر پلت‌فرم استارت‌آپ‌های بازارگاهی می‌گوید: از نگاه متولیان بهداشت و درمان، عرضه دارو و مکملهای دارویی بر بستر پلتفرمهای آنلاین با چند چالش جدی مواجه است. ممکن‌نبودن تایید اصالت نسخه، اصالت دارو، اصالت بیمار و ارتباط مستقیم میان بیمار و داروساز، از جمله اصلی‌‌ترین عللی هستند که باعث مخالف با این پلتفرمها شده‌اند.
حاجی‌محمودی تصریح میکند: چنانچه این موارد رفع شوند و امکان مشاهده اطلاعات و هویت داروخانه عرضه‌کننده دارو بر بستر آن پلت‌فرم بازارگاهی موجود باشد، سازمان هیچ مخالفتی با عرضه نخواهد داشت؛ کما اینکه اکنون استارت‌آپ‌هایی وجود دارند که با رعایت این شرایط بدون هیچ مخالفتی در حال کارند.
همبنیانگذار «اسنپ‌‌دکتر» معتقد است این پلتفرمها کاملا امکان احراز هویت بیمار را از طریق تطبیق کد‌ملی و شماره موبایل بیمار از طریق سامانه شاهکار دارا هستند و اصالت‌سنجی بیمار در همین حد نیز در زمان فروش حضوری دارو انجام نمی‌شود. اکنون استارت‌آپ‌های حوزه سلامت به دلیل دسترسی‌نداشتن به سامانه نسخه الکترونیک، ناچار به استفاده از عکس نسخه کاغذی و یا جابه‌جایی نسخه با پیک بین پزشک و بیمار هستند. مهدی خدادادی، همبنیانگذار استارت‌آپ «دکتر ساینا» در پاسخ به اینکه چرا هنوز استارت‌آپ‌ها از این سامانه که امکان اصالت‌سنجی کامل نسخه را برای سازمان غذا و دارو فراهم میکند استفاده نمی‌کند، می‌گوید: بارها برای دسترسی پیداکردن به این سامانه به بیمه‌ها مراجعه کردیم اما آنها صریحا اعلام کردند که به‌دستور وزارت بهداشت، استارت‌آپ‌های حوزه سلامت در لیست‌سیاه قرار گرفته‌‌اند و مقرر شده تا امکان دسترسی به این سامانه برای آنها فراهم نشود. خدادادی، در پاسخ به ابهام دیگر که چرا هویت داروخانه‌ها در پلتفرمهای بازارگاهی مشخص نمی‌شود، می‌گوید: این سوالی است که باید از وزارت بهداشت و متولیان دیگر این حوزه پرسید، زیرا این بخش‌ها کار را به جایی رسانده‌‌اند که داروخانه‌ها از ذکر نامشان در پلتفرمهای بازارگاهی بر حذر هستند و بارها نامه‌‌هایی برایشان ارسال شده و آنها را تهدید به لغو مجوز فروش آنلاین کرده‌اند.
نظام سلامت شنوا نیست
گلایه اصلی نظام سلامت از استارت‌آپ‌های این حوزه، اقدام بدون مجوز و پیش‌روی بیش از حد است؛ درحالی که استارت‌آپ‌ها معتقدند قانون شفافی درباره نوع فعالیت و ماهیت این کسب‌وکارهای خاص وجود ندارد و نمی‌‌توان تا تصویب قانون بیکار نشست. فعالان استارت‌آپی تاکید دارند که ذات استارت‌آپ، ایجاد جریان‌های تازه در هر حوزه و برهم زدن معادلات روتین است و اگر قرار باشد سرعت تغییرات خود را متناسب با چارچوب‌های قانون‌گذاری کشور آهسته کنند، چابکی و نوآوری خود را از دست می‌دهند.
الهام توسلی، یکی از داروسازان کشور که در گفت‌وگوی کلاب‌هاوسی اخیر با این موضوع شرکت داشت، معتقد است که حساس‌بودن مساله دارو و امکان سوءاستفاده‌ها و عوارضی که می‌تواند برای یک فرد ایجاد کند اقتضا میکند که حساسیت زیادی روی این موضوع داشت و حتی در مواردی مانند همکاری با استارت‌آپ‌ها که صرفا قصد تسهیلگری و بهبود شرایط را دارند، باید محتاطانه قدم برداشت.
مدیران استارت‌آپ‌های حوزه سلامت متفق‌القول اعلام کردند که حاضر به تعامل و شنیدن دغدغه‌های دولت و تطبیق شرایط با خواسته‌ها و چارچوب‌های مورد انتظار آنها هستند، اما یا چنین جلساتی برگزار نمی‌شود و یا با نگاه بالا به پایین متولیان این حوزه، حصول توافق را دور از دسترس میکند. تاج‌فرد تاکید میکند که انتقادات مطرح‌شده از سوی سیاستگذاران نشان می‌دهد که آنها درک درستی از پتانسیل‌‌های فضای دیجیتال ندارند و گویا حرف‌‌های فعالان این بخش را نمی‌‌شنوند، زیرا اگر صریحا خواسته‌های آنها مطرح شود، استارت‌آپ‌ها می‌توانند راهکاری برای آن دغدغه خاص ارائه دهند و در کمتر از یک‌ماه تمامی خواسته‌های نهاد قانون‌گذار را پیاده‌سازی فنی کنند.
خدادادی تصریح میکند که کندی پیشرفت کارها در سازمانی مانند وزارت بهداشت به حدی است که حتی بیمه‌ها نیز مسیر میانبری برای اجرای طرح نسخه الکترونیک در پیش گرفتند و با دستور مستقیم ریاست‌جمهوری و بدون گذر از مسیر وزارت بهداشت، این امر را اجرایی کردند. وی می‌افزاید: پیش‌بینی چنین مسیر جایگزینی تنها به این دلیل در اختیار بیمه‌ها قرار گرفت که منافع دولت در آن نهفته بود، اما از آنجا که منافع کارآفرینان بخش‌خصوصی برای کسی اهمیت ندارد، هیچ گام رو به جلویی برای حل مشکلات و تعارضات این گروه برداشته نمی‌شود.
سجاد موسوی، عضو مرکز پژوهش‌های مجلس در گفت‌وگوی کلاب‌هاوسی مذکور تاکید کرد که حتی عرضه حضوری دارو در شرایط فعلی نیز باگ‌‌های زیادی دارد و با وجود سامانه‌‌ای مانند «تی‌‌تک» (TTAC) که سامانه اختصاصی سازمان غذا و دارو برای کنترل روند توزیع دارو و مبارزه با قاچاق است نیز هنوز امکان رصد کامل زنجیره تامین و توزیع داروها میسر نیست. در نتیجه نباید در مورد عملکرد استارت‌آپ‌ها ایده‌آل گرایانه به موضوع نگاه کرد، بلکه باید با همراهی و تعامل درست، به‌رفع تدریجی دغدغه‌های طرفین کمک کرد. وی همچنین ادامه داد که اکنون حاکمیت کشور در بسیار از موضوعات از تحولات جامعه عقب افتاده است و باید زمینه‌‌ای فراهم شود تا این دو لایه بتوانند همگام شوند. موسوی معتقد است اتصال پلتفرمهای دیجیتال و استارت‌آپی به سامانه‌‌هایی مانند تی‌‌تک و نسخه الکترونیک، به‌خوبی می‌تواند شفافیت مورد انتظار سازمان و وزارت بهداشت را برآورده کند.
محسن عامری، مدیر اجرایی گفت‌وگوی دولت و بخش‌خصوصی در گفت‌وگو با رادیو ایران تاکید کرد که به‌صورت زوری و دستوری نمی‌‌توان جریان دیجیتالی‌شدن را متوقف کرد. حرکت به سمت دیجیتالی‌شدن و انتقال بخش‌های مختلف زندگی روزمره به فضای‌مجازی دیگر اجتناب‌ناپذیر است و باید پذیرفت که حوزه‌های حساسی مانند سلامت نیز از این تغییر مصون نیستند. نبود تفاهم و درک متقابل میان لایه سنتی قانون‌گذاری و فضای نوآور استارت‌آپی، بارها باعث مناقشات در حوزه‌های گوناگون شده اما پیشرفت‌های تکنولوژیک اجتناب‌ناپذیرند و این قانون‌گذار است که باید سرعت خود را با رشد این کسب و کارها همگام کند.