نتایج عملکردی پیامرسانهای بومی نشان میدهد طرحهای حمایتی سیاستگذار موفق نبوده‌اند. اما استارتآپهای مشابه که از دخالت‌های حاکمیتی مصون بودهاند، حتی بدون حمایت و در رقابت با پلتفرمهای مشابه خارجی توانستهاند نفوذ قابل توجهی در بازار داشته باشند. نتیجهای که مهر تاییدی بر شکست «حمایت از طریق ایجاد رانت» و «سلب حق انتخاب از کاربران» است.
درس استارت‌‌آپی برای سیاستگذار
سال‌‌هاست حمایت از برخی حوزههای تکنولوژی در دستور کار سیاستگذاران و مجریان عرصه فناوری‌‌‌های ارتباطی قرار دارد. در پروژه‌‌های مختلف، از جست‌‌وجوگرهای ملی گرفته تا سیستم‌‌عامل ملی، بودجه‌‌های کلانی به امید بومیسازی تکنولوژی هزینه شده اما عمدتا نتیجهای همسو با انتظارات و خواسته‌‌های سیاستگذار حاصل نشده است.
اخیرا معاون مرکز ملی فضای‌‌مجازی در جلسه بررسی طرح صیانت آمار‌‌هایی را ارائه داد که به ظن کارشناسان حکایت از ناموفق‌‌بودن طرحهای حمایتی از پیام رسان‌‌‌‌های بومی دارد. گذشته از انتقادات متعددی که پیرامون صحت برخی اعداد این گزارش مطرح شده، آمارها نشان میدهد که با وجود اعمال فیلترینگ بر بسیاری از پلتفرمهای خارجی و انواع حمایت‌‌های مستقیم و غیرمستقیم از پیام رسان‌‌‌‌های بومی، تعداد کاربران این پلت‌‌فرم‌‌ها در مقایسه با پلتفرمهای مشابه خارجی بسیار پایین است. این درحالی است که در همین زمان، استارتآپهای دیگری بدون حمایت مستقیم نهادهای سیاستگذار و مجری و در شرایطی که رقبای خارجی قدرتمندی نیز در صحنه حضور دارند، موفق به نفوذ در بازار شده‌‌‌اند. این یعنی کاربران در شرایط انتخاب آزادانه، پلتفرمهای بومی که به اجبار از سوی سیاستگذاران تحمیل نشدهاند را ترجیح داده اما حاضر به استفاده از پیام رسان‌‌‌‌های بومی نشدهاند.
گزارش مرکز ملی فضای‌‌مجازی در کمیسیون صیانت
در هشتمین جلسه کمیسیون مشترک مجلس برای تصویب طرح صیانت، امیر خوراکیان، معاون حقوقی و امور مجلس مرکز ملی فضای‌‌مجازی اقدام به ارائه یک گزارش آماری از عملکرد پیامرسانهای بومی کرد. گزارشی که آمارهای آن با واکنش‌‌های انتقادی بسیاری از سوی کارشناسان و حتی برخی نمایندگان مجلس مواجه شد و کاربران عادی را نیز در درک چند و چون وضعیت عملکرد این پیامرسانها سردرگم کرد.
یکی از بخش‌‌های مهم این گزارش عملکرد، اعلام تعداد کاربران ثبت‌نامی و فعال در هریک از این پلتفرمهای پیام‌رسان بومی بود. به گفته خوراکیان، پیام‌رسان سروش‌پلاس با ۱۲ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر کاربر، دارای ماهانه ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر کاربر فعال است. تعداد کاربر ثبت‌‌‌نام‌‌‌شده در ایتا ۱۱ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر و تعداد کاربران فعال ماهانه ۳ میلیون و ۳۸۰ هزار نفر است. تعداد کاربران ثبت‌‌‌نام‌‌‌شده در پیام‌رسان بله ۸ میلیون و ۴۴۵ هزار نفر و کاربر فعال ماهانه آن یک‌‌میلیون و ۳۸۲ هزار نفر برآورد می‌‌شود. پیام‌رسان گپ، دیگر پیام‌رسان بومی نیز دارای ۶میلیون و ۳۰۰ هزار نفر کاربر ثبت‌نامی و ۴ میلیون و ۴۰۰هزار نفر کاربر فعال ماهانه است. گذشته از اینکه برخی از این آمارها با آمارهای ارائه‌شده از سوی خود پلت‌‌فرم‌‌ها درباره تعداد کاربرانشان اختلاف قابل‌‌توجهی دارد، حتی همین اعداد نیز صدای برخی اعضای حاضر در جلسه را درآورد.
جلال رشیدی‌کوچی، نماینده مردم مرودشت و از اعضای حاضر در جلسه در اعتراض به آمارها ارائه شده از سوی مرکز ملی فضای مجازی، به عضو‌شدن ناخواسته خود در پیام‌رسان بله اشاره کرد. رشیدی‌کوچی در انتقاد از آمار‌‌هایی که درباره عضویت کاربران در این پلت‌‌فرم‌‌ها ارائه می‌‌شود، اظهار کرد: «اینجانب در پیام‌رسان «بله» عضویت نداشتم ولی هنگامی‌‌که در آن عضو شدم مشاهده کردم که خیلی‌‌ها برای من در این پیام‌رسان پیش‌‌‌تر از اینکه عضو شوم پیام ارسال کرده‌‌اند.»
با این‌حال نماینده مرکز ملی فضای‌‌مجازی در پاسخ به این انتقاد گفت: «خیلی از پیامرسانها تمایلی نداشتند که عضو بیشتر داشته باشند و دلیل آن وجود مشکلات ترافیکی بود؛ البته در روزهای ابتدایی کار خود شاید اقدامات تشویقی انجام داده باشند ولی دلیلی ندارند بخواهند کسی را خودشان عضو کنند.»
اشکال‌های گزارش ارائه شده از سوی این مرکز، محدود به شبهه درباره تعداد واقعی کاربران این پلت‌‌فرم‌‌ها نبود، بلکه آمارهای ارائه شده درباره ترافیک مبادله شده بر بستر این پیامرسانها نیز حاشیه‌‌ساز شد. میزان ترافیک مصرفی سرویس‌‌های اینترنت و IXP پیامرسانها در مرکز داده‌‌های شبکه ملی اطلاعات در قالب جدولی به نمایش درآمد. در این جدول میانگین ترافیک مصرفی ماهانه پیام‌رسان سروش بر بستر اینترنت ۱۰Mو میانگین ترافیک مصرفی روزانه آن ۹.۴M گزارش شد. میانگین ترافیک گزارش شده از این پیام‌رسان بر بستر IXP نیز ماهانه ۱.۲G و روزانه ۲.۴G اعلام شد؛ اما از آنجا که هیچ واحدی برای این اعداد درج نشده، مشخص نیست این اعداد بر حسب بیت هستند یا بایت و اصلا اعداد قصد دارند ترافیک مبادله‌شده بر ثانیه را نشان دهند و یا مجموع ترافیک مبادله شده را نشان می‌‌دهند. از سوی دیگر، ترافیک مصرفی برخی پیامرسانها مانند گپ و ای‌گپ بر بستر IXP نیز صفر نشان داده شده که مشخص نیست به دلیل نبود آمار است یا مبادله‌نشدن ترافیک. چنانچه این اعداد مجموع ترافیک این پیامرسانها را نمایش داده باشند، با تقسیم این میزان ترافیک به تعداد کاربران اعلامی می‌‌توان نتیجه گرفت که عملا کاربران استفاده چندانی از این پلت‌‌فرم‌‌ها نمی‌‌کنند و فعالیت‌‌های روزانه کاربران در بسترهای دیگر مانند واتس‌اپ و تلگرام در جریان است.آخرین گزارش مرکز آمار ایران که در شهریور‌‌ماه امسال منتشر شد نشان میدهد واتس‌اپ محبوب‌‌ترین پیام‌رسان میان کاربران ایرانی است و بیش از ۸۸درصد ایرانیان در پیام‌رسان واتس‌اپ عضویت دارند. گزارش دیگری نیز که در همین تابستان از سوی «نوین‌هاب» که پلت‌‌فرمی برای مدیریت شبکه‌‌های اجتماعی است منتشر شد، نشان داد که کاربران ایرانی به سه پیام‌رسان خارجی واتس‌اپ، تلگرام و اینستاگرام بیشترین گرایش را داشته و استقبال آنها از پیامرسانهای بومی بسیار ضعیف بوده است.
سیاست بومیسازی اجباری
شاید بتوان گفت داستان حمایت‌‌های دولتی از انواع پلتفرمهای ملی، قدمتی بیش از ۱۵ سال دارد؛ از همان زمان که به بهانه ایجاد پلت‌‌فرم‌‌‌‌هایی مانند سیستم‌‌عامل ملی و سپس جویشگر ملی، بودجه‌‌های هنگفتی به هدر رفت و به محصول فراگیری در سطح جامعه تبدیل نشد تا همین سال‌‌های اخیر که طرحهای چندین میلیارد تومانی به حمایت از پیامرسانهای بومی اختصاص یافت. با وجود آنکه هیچ‌‌گاه خروجی کاربردی و محسوسی از این حمایت‌‌ها حاصل نشد، اما به‌‌نظر می‌‌رسد سیاستگذار درس‌‌‌آموزی لازم را از دخالت در بازار به نفع یک گروه یا موضوع خاص حوزه تکنولوژی نداشته است.
در آخرین مرحله طرحهای حمایتی که جزئیات آن در آبان‌‌ماه سال گذشته اعلام شد، شورای‌‌عالی فضای‌‌مجازی، وزارت ارتباطات دولت سابق را مامور به فراهم‌کردن زمینه برای توسعه پیامرسانهای داخلی کرد و ضمن اعطای تسهیلات کم‌بهره به این گروه‌‌ها، مقرر کرد تا شرایطی فراهم شود تا پلتفرمهای بومی پیام‌رسان بتوانند امکان اتصال به اپراتورها، کسب سهمی از درآمد ترافیک، اختصاص مرکز داده رایگان، تسهیل در اعطای مجوز، ارائه خدمات دولت الکترونیک، ایجاد شرایط مناسب تبلیغ در رسانه‌‌ها، رفع مشکلات قضایی و حقوقی و در نهایت همکاری در تمدید بازپرداخت تسهیلات مالی دریافتی را به‌‌دست آورند.
در کنار تمام اینها، در چند سال اخیر محدودیت‌‌های قابل‌‌توجهی به صورت محدودسازی پهنای باند و یا فیلترینگ مستقیم در پیامرسانهای خارجی رقیبی که مورد استقبال مردم بودند ایجاد شد. گاهی این اقدامات به مانند آنچه بر سر وایبر آمد موفقیت‌آمیز بودند و مردم را از استفاده از آن پیام‌رسان منصرف کردند و گاهی نیز به مانند فیلتر تلگرام، تاثیر محسوسی در گرایش مردم به استفاده از پیام‌رسان خارجی محدود‌شده، ایجاد نکردند. با این وجود آنچه باید مورد تایید قرار بگیرد؛ آن است که حتی مجاب‌کردن کاربران به کوچ از یک پیام‌رسان خارجی از طریق محدودسازی، منجر به تشویق کاربران به استفاده از پیام‌رسان داخلی مشابه نشده و صرفا اقدام به نصب یک پیام‌رسان خارجی دیگر کرده‌‌اند.
احترام به حق انتخاب مردم
با وجود ناکامی پیامرسانهای بومی در جلب‌نظر و اعتماد مردم، به‌‌نظر می‌‌رسد گروه دیگری از پلتفرمهای بومی که با دخالت کمتری از سوی سیاستگذار مواجه بودهاند، توانستهاند عملکرد به مراتب موفقیت‌آمیز‌‌تری را به ثبت برسانند. این موفقیت در پلت‌‌فرم‌‌‌‌هایی مانند استورهای دانلود اپلیکیشن مانند «بازار» و «مایکت» یا نقشه و مسیریابهای ایرانی «بلد» و «نشان» درحالی حاصل شده که این پلت‌‌فرم‌‌ها نه‌‌تنها حمایت مالی خاصی از سوی حاکمیت دریافت نکرده‌‌اند، بلکه به واسطه فضای حاکم بر اکوسیستم استارت‌‌آپی کشور، با موانع متعددی در زمینه تامین سرمایه برای توسعه و مدیریت کسب‌‌و‌‌کارشان روبه‌‌رو بودهاند.
پلتفرمهای «بازار» با بیش از ۴۴ میلیون کاربر و «مایکت» با بیش از ۲۸ میلیون کاربر درحالی در میدان حضور دارند که دسترسی به پلت‌‌فرم مشابه خارجی و قدرتمند آن یعنی «گوگل‌‌پلی» در کشور کاملا آزاد است. با این‌حال بسیاری از کاربران با توجه به مزیت‌‌‌‌هایی که در این پلت‌‌فرم‌‌ها یافته‌‌اند، به آن اعتماد کرده و استفاده از آنها را به دیگر پلتفرمهای خارجی ترجیح داده‌‌اند. این اتفاق برای مسیریابهای ایرانی نیز رخ داده است؛ به‌‌طوری که با وجود دسترسی به پلت‌‌فرم‌‌‌‌هایی مانند «ویز»، ترجیح می‌‌دهند از این پلتفرمهای بومی استفاده کنند.
رضا الفتنسب، عضو هیات‌مدیره اتحادیه کسبوکارهای مجازی در جلسه اخیر کمیسیون مشترک بررسی طرح «صیانت از حقوق کاربران در فضای‌‌مجازی» با تاکید بر این موضوع، مخالفت خود را بر هرگونه محدودسازی در گزینه‌‌های مردم ابراز کرد و با اشاره به موفقیت‌‌های این پلتفرمهای بومی، از سیاستگذاران خواست که اجازه دهند مردم خود انتخاب کنند که از چه پلت‌‌فرمی استفاده کنند. وی با تاکید بر اینکه سیاست‌‌های مداخله‌جویانه و محدودکننده نتیجهای جز شکست طرح‌‌ها و مواجهه با مخالفت عموم مردم در پی ندارد، گفت: بهترین حمایت آن است که انتخاب را به مردم واگذار کنید تا در رقابتی برابر و با داشتن حق‌انتخاب برای تمام گزینه‌‌ها، خود درباره پلت‌‌فرمی که می‌‌خواهند با آن کار کنند تصمیم بگیرند.الفتنسب در بخش دیگری از صحبت‌‌های خود افزود: «برای کسبوکارهای بزرگی مانند اسنپ، دیجی‌‌‌کلا یا بازار که نصبی بالای ۴۰ میلیون دارند راه‌‌‌اندازی یک پیام‌رسان کار سختی نیست؛ اما به علت اینکه این کسب‌‌‌وکارها دچار هزاران مشکل هستند، نمی‌‌‌توانند در این زمینه اقدام کنند.» به گفته او کسبوکارهای بزرگ مثل دیجی‌‌‌کالا و اسنپ با مساله تحریم داخلی نیز مواجه هستند؛ چرا‌‌که به‌‌طور مثال نمی‌‌‌توانند در صدا و سیما تبلیغ کنند. وی در ادامه تصریح کرد: «وقتی چنین مشکلاتی وجود دارد و نتوانستیم مشکلات خود را حل کنیم، چطور توقع داریم اینستاگرام یا سایر پلت‌‌فرم‌‌ها در ایران، نمایندگی ایجاد کنند.» الفتنسب در پایان تاکید کرد از زمانی که طرح صیانت بدون اقناع‌‌‌سازی مردم مطرح شده است، افراد و کسبوکارهای آنلاین نگران این ماجرا بوده و به‌‌شدت موضوع مهاجرت افزایش یافته است. وی افزود:«اگر نیروی انسانی را از دست بدهیم، سرمایه‌‌‌ای در کشور نخواهیم داشت.» تمامی کارشناسان فضای آنلاین در مدت اخیر که حواشی پیرامون طرح صیانت اوج گرفته، بارها تاکید کرده‌‌اند که آنچه پیامرسانهای بومی را ناکام گذاشت، موفق‌نبودن آنها در جلب اعتماد و همراهی مردم بود، نه مشکلات فنی و تنها سیاستی که برای حمایت از کسبوکارهای بومی کارآمد خواهد بود، جلوگیری از ایجاد رانت برای گروه‌‌های خاص و ایجاد فضایی رقابتی و آزاد برای فعالیت تمامی پلت‌‌فرم‌هاست.