در دنیای مدرن، تجارت و معامله هم مثل بسیاری از تجربه‌های دیگر، فرآیندی کاملا متفاوت از ماهیت قدیمی خودش پیدا کرده است. حالا دیگر خرید، مترادف خارج شدن از خانه، گشتن در فروشگاه‌ها و در نهایت رسیدن به کالای مورد نظر نیست؛ بلکه کافی است گوشی موبایل‌تان را در دست بگیرید و جست‌وجوی نه چندان طولانی در شبکه‌های اجتماعی بکنید تا به آنچه می‌خواهید برسید.
این جادوی تجارت اجتماعی است که به مدد تکنولوژی و رسانه‌های اجتماعی که محبوبیت‌شان در سال‌های اخیر به‌شدت افزایش پیدا کرده، زندگی روزمره همه ما را تحت تاثیر قرار داده است. وقتی حدود 25 سال پیش نخستین تجربه‌های خرید مردم از طریق اینترنت شکل می‌گرفتند، کسی فکرش را هم نمی‌کرد که بعد از گذشت بیش از دو دهه این کار به تجربه‌ای رایج و روزانه تبدیل شود. حالا خرید اینترنتی که در این سال‌ها در بستر تجارت الکترونیک سنتی انجام می‌شد، در حال تغییر و گذار به سمت تجارت اجتماعی است؛ پدیده‌ای که سهم بزرگی در رشد اقتصادی کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته داشته و حالا در کشورهای در حال توسعه به سرعت در حال رشد است.
تغییر رفتار در خرید آنلاین
رسانه‌های اجتماعی در دو دهه گذشته بخش قابل‌‌توجهی از بار ارتباطات و تعاملات اجتماعی را به دوش کشیده و تحولات گسترده‌ای در سبک زندگی افراد ایجاد کرده‌اند. این تحولات تاثیر زیادی بر تجارت الکترونیک سنتی گذاشته‌اند؛ تجارتی که در واقع همان شیوه مرسوم خرید اینترنتی از فروشگاه‌های آنلاین است و این روزها دیگر جذابیت و تازگی خودش را از دست داده. در خرید به شیوه تجارت الکترونیک سنتی، خریداران با جست‌وجوی کالاهای مورد نظرشان، اقدام به خرید از پلتفرم‌های خرده‌فروشی اینترنتی بزرگ می‌کردند؛ جایی که خرده‌فروشی‌های آنلاین و فروشندگان‌شان قدرت را در دست دارند؛ فروشندگانی که اغلب تولیدکنندگان و برندهای متوسط و بزرگی هستند که نیاز بازار انبوه را با هزینه‌های هنگفت بازاریابی برآورده می‌کنند. گسترش نفوذ رسانه‌های اجتماعی به مرور باعث شکل‌گیری مفهومی به نام تجارت اجتماعی شد که حلقه مشکل تجارت الکترونیک سنتی برای ایجاد تعامل میان خریداران و فروشندگان و اشتراک‌گذاری تجربه خرید کاربران با یکدیگر را مرتفع می‌کند. تجارت اجتماعی به عبارت دیگر همان تجربه‌ای است که ما در دنیای آفلاین و فیزیکی در هنگام خرید به همراه دوستان‌مان و با فروشنده داریم. بر اساس پیش‌بینی موسسه Research View Grand تا سـال ۲۰۳۰ این صنعت بــا رشد سالانه 8/ 30 درصدی، رقیبی جدی برای تجارت الکترونیک سنتی خواهد شد. در تمام دنیا تجارت اجتماعی از دو مسیر رشد می‌کند؛ در مسیر اول رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و فیس‌بوک، کارکردهای تجارت الکترونیک را در خودشان ایجاد می‌کنند و برعکس در مسیر دوم پلتفرم‌های تجارت الکترونیک، کارکردهای رسانه‌های اجتماعی را اضافه و ارائه می‌کنند. در سال‌های اخیر افزایش ضریب نفوذ اینترنت و موبایل‌های هوشمند در میان مردم ایران باعث شده است که تمایل آنها به انجام خریدهای آنلاین هم به سرعت رشد کند. با این اوصاف تعجبی ندارد که ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در ایران به 71 درصد رسیده باشد و موبایل‌های هوشمند با 84 درصد، بیشترین سهم از بازدیدهای پرمخاطب‌ترین فروشگاه اینترنتی ایران یعنی دیجی‌کالا را به خودشان اختصاص داده باشند. در واقع همین تغییر رفتار مردم در خرید آنلاین باعث شده است کسب‌وکارها بیشتر فعالیت‌های‌شان را روی شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها متمرکز کنند. با این اوصاف است که گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ایران هم این موضوع را تایید کرده و نشان داده است که 78 درصد از کسب‌وکارهای دیجیتال در ایران برای ارائه محصولات یا خدمات‌شان علاوه بر سایت از شبکه‌های اجتماعی هم استفاده می‌کنند. تمام این کسب‌وکارها از سایت به عنوان ابزار اصلی ارائه محصولات و خدمات‌شان بهره می‌گیرند؛ 34 درصد از پیام‌رسان‌ها و 24 درصد از اپلیکیشن‌های موبایل. در واقع این آمار و ارقام بر حرکت تجارت الکترونیک ایران به سمت تجارت اجتماعی، تاکید دارند. تجارت اجتماعی، خرید آنلاین را از معامله‌ای یک‌طرفه و غیرمستقیم به معامله‌ای دوطرفه و مستقیم تبدیل می‌کند؛ معامله‌ای که در آن برخلاف تجارت الکترونیک سنتی، اعتماد میان طرفین کم است و دایره فروشندگان دیگر تنها به خرده‌فروشان، تولیدکنندگان و برندهای بزرگ و مطرح محدود نمی‌شود تا به این ترتیب کسب‌وکارهای خانگی، کوچک و متوسط هم امکان حضور فعال‌تری داشته باشند. بد نیست بدانید که بر اساس آمار ارائه شده توسط تکراسا، بیش از 60 درصد از کل اشتغال و 55 درصد از تولید ناخالص داخلی کشورهای توسعه‌یافته، توسط کسب‌وکارهای خانگی، کوچک و متوسط ایجاد می‌شود و در حقیقت تجارت اجتماعی با توانمندسازی این کسب‌وکارها می‌تواند زمینه‌های رشد اقتصادی، کاهش بیکاری و توزیع عادلانه ثروت را در جامعه فراهم کند.
رشد پلتفرم‌های توانمندسازی
گزارش اخیر تکراسا نشان می‌دهد که بیش از 80 پلتفرم در صنعت تجارت اجتماعی ایران فعال هستند که بر اساس مدل کسب‌وکارشان می‌توانند به شش دسته مختلف تقسیم شوند که عبارتند از: رسانه‌های اجتماعی، فروش شبکه‌ای، خرید تیمی، نقد و بررسی محصول، پلتفرم‌های جامع و توانمندسازان تجارت اجتماعی. از میان تمام پلتفرم‌های فعال در تجارت اجتماعی ایران، بیش از 70 پلتفرم از نوع توانمندسازان تجارت اجتماعی هستند که علاوه بر صنعت تجارت اجتماعی، به صنعت تجارت الکترونیک سنتی هم خدمت می‌دهند. با این همه، اینستاگرام به عنوان محبوب‌ترین رسانه اجتماعی ایران، بزرگ‌ترین بازار تجارت اجتماعی هم به حساب می‌آید. آمارهای منتشر شده از سوی تکراسا نشان می‌دهد که تعداد کاربران ایرانی این شبکه اجتماعی در سال 1400 به 44 میلیون کاربر فعال رسیده است. در همین سال تعداد فروشگاه‌های اینستاگرامی ایران به 415 هزار فروشگاه رسیده که هر کدام از آنها به‌طور متوسط 1400 نفر دنبال‌کننده دارند. بر اساس گزارش اخیر منتشر شده از سوی تکراسا، فروشگاه‌های پوشاک با 27 درصد، بیشترین سهم از فروشگاه‌های اینستاگرامی ایران را در اختیار دارند و بعد از آنها به ترتیب سایر فروشگاه‌ها با 20 درصد، فروشگاه‌های خوردنی و آشامیدنی با 18 درصد، فروشگاه‌های لوازم آرایشی، بهداشتی و سلامت با 10 درصد، فروشگاه‌های زیورآلات با 9 درصد، فروشگاه‌های کیف و کفش با 8 درصد، فروشگاه‌های محصولات خانه و آشپزخانه با 6درصد و فروشگاه‌های محصولات دیجیتال با 2 درصد در رده‌های بعدی قرار دارند. آمارهای تکراسا نشان می‌دهد ارزش بازار خرید و فروش محصول در اینستاگرام بین 18 تا 32 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود و این بازار توانسته برای یک میلیون نفر به صورت مستقیم اشتغال‌زایی کند. فروشگاه‌های اینستاگرامی ایران به‌طور متوسط در هر روز بین 310 تا 470 هزار سفارش دارند و ارزش هر سفارش به‌طور میانگین بین 160 تا 185 هزار تومان است. با این حال و از آنجا که در ایران امکان ساخت فروشگاه در اینستاگرام وجود ندارد، کاربران ایرانی خرید و فروش در این شبکه اجتماعی را به شکلی متفاوت تجربه می‌کنند. به همین دلیل هم هست که پلتفرم‌های توانمندسازی به کمک فروشگاه‌های فعال در اینستاگرام آمده و خدماتی مانند بازاریابی، پشتیبانی از مشتریان، پرداخت و لجستیک را در اختیار آنها قرار داده‌اند. از طرفی تعدادی پلتفرم تجارت اجتماعی بومی هم برای ایجاد بازارگاه‌ها و مرتفع کردن نیازهای فروشگاه‌ها، سعی در جذب فروشگاه‌های اینستاگرامی کوچک و متوسط کرده‌اند.