استفاده از ابزارهایی همچون ابزارهای تامین مالی جمعی افزون بر مشارکت حداکثری مردم در اقتصاد، موجبات رشد اقتصادی و رشد بازار سرمایه هم‌راستا با بخش واقعی اقتصاد را فراهم می‌کند و امکان هدایت نقدینگی به سمت تولید در بستر بازار سرمایه فراهم خواهد شد اما برای رشد و توسعه این ابزار باید نسبت به بالابردن سطح شناوری نقدینگی در آن فکر اساسی کرد.
تأمین مالی جمعی (Crowdfunding) از سال ۱۹۹۷ و با ابتکار گروه راک انگلیسی آغاز شد و اکنون پلتفرم‌های گوناگونی در تلاش هستند با استفاده از روش‌های بازاریابی مانند روابط عمومی، تبلیغات پرداخت به ازای هر کلیک و بازاریابی در شبکه‌های اجتماعی کاربر را به سوی این صفحه‌ها هدایت کنند.
تامین مالی جمعی برای استارتاپ‌ها یک روش معمول جذب سرمایه است و مخترعان، کارآفرینان، موسیقیدانان، فیلمسازان، هنرمندان و موسسات خیریه بیش از هر گروه دیگری از این روش برای تامین مالی طرح‌های خود استفاده می‌کنند.
بازار تأمین مالی جمعی در شرکت فرابورس ایران در سال ۱۳۹۹ راه‌اندازی شد تا تأمین مالی طرح‌های نوآورانه از طریق پلتفرم‌ها یا سکوهای بازار سرمایه در این طرح اجرایی شود. در این سال، سقف تامین مالی طرح‌ها تا مبلغ ۱۰۰ میلیارد ریال بود که در سال جاری بر اساس اختیارات کارگروه ارزیابی تأمین مالی جمعی شرکت فرابورس ایران و با توجه به اهمیت این ابزار برای شرکت‌های دانش‌بنیان و همچنین درخواست عاملین تأمین مالی جمعی و اینکه در سال گذشته سکوهایی موفق به تأمین مالی ۱۰۰ میلیارد ریالی طرح‌های متعددی شدند، با در نظر گرفتن شاخص‌های اقتصادی این مبلغ به ۲۵۰ میلیارد ریال افزایش یافت.
افزایش سقف تامین مالی جمعی هر طرح توسط سکوهای دارای مجوز از ۱۰۰ میلیارد ریال به ۲۵۰ میلیارد ریال حکایت از استقبال از این شیوه تامین مالی به ویژه برای شرکت‌های استارت آپی دارد.
در همین راستا، عارف علیقلی‌پور، مدیر نهادهای مالی و نوآوری شرکت فرابورس ایران چندی پیش با اشاره به رونق ابزار تأمین مال جمعی در سال ۱۴۰۱ و با توجه به شعار امسال «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال آفرین» اعلام کرد: «از هفته دوم فروردین‌ماه تا ابتدای خردادماه نزدیک به ۲۰ طرح تأمین مالی جمعی در سامانه جامع تأمین مالی جمعی از طرف سکوهای دارای مجوز ثبت شده و مجموع تأمین مالی انجام شده توسط این سکوها در این مدت ۳۰۰ میلیارد ریال بوده است.»
فرایند تامین مالی جمعی از طریق سکوهای تامین مالی جمعی امکان‌پذیر است. براین اساس، یک شرکت با هدف تامین مالی طرح‌های خود به یکی از سکوهای تامین مالی جمعی مجوزدار مراجعه می‌کند. به بیانی دیگر، تامین مالی جمعی بر بستر اینترنت و از طریق سکو یا پلتفرم‌های طراحی شده به‌منظور تامین مالی صورت می‌پذیرد؛ به‌طوری که هر متقاضی تامین مالی جمعی می‌تواند از طریق سکو یا پلتفرم طرح، ایده یا موضوع فعالیت خود را در چارچوب قوانین و مقررات تنظیم شده، اعلام کرده و با پذیرش معیارهای مشخص برای افشای اطلاعات مربوط به طرح یا ایده خود، در بازه زمانی معین، اقدام به تامین مالی عمومی کند.
در همین راستا، در نشست هم‌اندیشی فرابورس ایران با سکوهای تامین مالی جمعی که چندی پیش برگزار شد، رضا نوحی، مدیر نظارت بر نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار، با اشاره به ثبت ۱۵۲درخواست صدور مجوز سکوی تامین مالی جمعی اظهار کرد: «در سال گذشته با صدور مجوزهای تعدادی از عامل‌ها مواجه بودیم که بخشی از آنها اقدام به تامین مالی و فراهم کردن سکوهای تامین مالی مربوطه کرده‌اند و امید می‌رود با شناخته‌تر شدن تامین مالی جمعی شاهد رشد معقولی از محل تامین این ابزار باشیم.»
او ادامه داد: «افزون بر درخواست‌های مجوز سکو، با تعداد قابل‌توجهی از طرح‌های متقاضی تامین مالی جمعی مواجه هستیم که این طرح‌ها نیاز دارند تا مورد ارزیابی قرار بگیرند و از نظر بازدهی و حقوقی بررسی شوند تا بر اساس آن، عملیات تامین مالی آنها انجام پذیرد.»
چالش‌های تامین مالی جمعی در ایران
به گفته مدیرعامل صندوق دانش‌بنیان پژوهش و فناوری غیردولتی نوآفرین، موسی احمدی، «تامین مالی جمعی، یکی از ابزارهای مالی جدید است که مسیر رشد و توسعه خود در بازار سرمایه را در حال طی است. بنابراین، اگر از تمامی شقوق این ابزار مالی نوین به تدریج در بازار استفاده شود، می‌توان شاهد نقش‌آفرینی آن در بازار سرمایه بود.»
این در حالی است که به باور برخی از کارشناسان بازار سرمایه، از جمله چالش‌های اساسی تامین مالی جمعی در کشور، نگرانی نسبت به فضای بلاک‌چین و رمزارزها است که در بازار سرمایه حاکم است و روند مجوزدهی را کند می‌کند. به بیانی دیگر، روش‌های موجود برای جذب سرمایه جمعی در این حوزه، استفاده از ویژگی‌های بی‌نظیر بلاک‌چین و قراردادهای هوشمند است. این در حالی است که به گفته رییس سازمان بورس و اوراق بهادار، مجید عشقی، «مقررات و قوانین رمزارزها در حال تدوین است و در این قانون وظایفی برای سازمان بورس در نظر گرفته شده که البته این قانون تاکنون نهایی نشده و باید به جمع‌بندی‌های لازم برسد.»
به گفته محمدجواد صمدی‌زاده، مدیرعامل شرکت ققنوس، مهم‌ترین موضوع در تامین مالی جمعی، موضوع نقدشوندگی سرمایه‌گذاری توسط سرمایه‌گذاران است که به دلیل فقدان بازار ثانویه این موضوع به یکی از چالش‌های جدی در این حوزه تبدیل شده است.
از سوی دیگر، از آنجا که تامین مالی جمعی به مفهوم تامین مالی از طریق مردم و جمعیت است که بعضا آن را جمع‌سپاری هم می‌گویند؛ بنابراین، در این روش جمعیتی بابت حل یک موضوع و دغدغه‌ای شروع به سرمایه‌گذاری در طرح‌هایی با سود و بازدهی اختصاصی می‌کنند. بر همین اساس، یکی از موضوع‌های مهم در تامین مالی جمعی، اعتماد مردم به کسب‌وکار است تا فضایی ایجاد شود که مردم بر اساس طرح اقتصادی در یک سرمایه‌گذاری مشارکت کنند، با این نوع شراکت‌ها پول وارد جریان اقتصادی می‌شود.
در همین راستا، مدیرعامل شرکت مشاور سرمایه‌گذاری فاینتک، مهدی فرازمند، در نشست هم‌اندیشی فرابورس ایران با سکوهای تامین مالی جمعی، جذب طرح‌های جذاب و مفید برای سرمایه‌گذاران را از چالش‌های این حوزه برشمرد و ادامه داد: «متقاعد کردن سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در پلتفرم‌ها از دیگر چالش‌های این روش تامین مالی است.»
فرایند تامین مالی جمعی
بر اساس آنچه بازار سرمایه به آن وجه قانونی داده عاملین تامین مالی که سکو، پلتفرم، سایت یا سامانه هستند از فرابورس مجوز فعالیت می‌گیرند، این سکوها بر اساس رشته خود اقدام به جمع‌آوری طرح و فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌کنند، این شرکت‌ها عمدتاً استارتاپی هستند؛ به زبان ساده‌تر یک سایتی مثلا اعلام می‌کند که قصد دارد اقدام به جمع‌آوری وجوه برای طرحی دانش‌بنیان کند و متقاضی‌ها در این سکوها با توجه به توضیحاتی که درباره آن طرح و میزان سودآوری احتمالی آن ارائه شده، ثبت‌نام می‌کنند.
همچنین، در ارتباط با کف و سقف رقم مشارکت عمومی در تامین مالی جمعی، مدیر نهادهای مالی، عارف علیقلی پور اظهار کرد: «فرابورس ایران برای مشارکت عمومی طبق دستورالعمل کف و حداقلی وجود ندارد اما سقف آن ۵ درصد هر تامین مالی برای فرد حقیقی است که باعث می‌شود سطح ریسک برای هر فرد کنترل شود، همچنین محدودیت مذکور این امکان را فراهم می‌کند تا همه مردم بتوانند از این فرصت استفاده کنند.»
به گفته این مقام مسئول، مجریان طرح باید گزارش‌های دوره‌ای منتشر کنند و اگر تامین مالی از رقم مشخصی بیشتر باشد باید گزارش‌های دوره‌ای حسابرسی شده ارائه دهند، اگر دوره تامین مالی طرح یک‌ساله باشد باید در بازه‌های ۶ ماهه گزارش حسابرسی شده ارائه شود اما اگر دوره سرمایه‌گذاری کوتاه و کمتر از یک سال باشد الزامات افشای کمتری دارد.
اما، اینکه آیا مشارکت در این طرح‌ها با تضمین همراه است یا خیر؛ یکی از نکاتی است که از سوی سرمایه‌گذاران در این شیوه تامین مالی مطرح شده است. به گفته مدیر نهادهای مالی و نوآوری فرابورس ایران، «در ادبیات تامین مالی جمعی موضوعی به نام تضمین وجود ندارد اما یک فضای شفاف به همراه اعتماد و اعتقاد به طرح ایجاد شده است.» بنابراین، بزرگ‌ترین ثمرات تامین مالی جمعی را باید افزایش اعتماد به این روش دانست و افرادی به این شیوه تامین مالی ورود می‌کنند که «باید به فرابورس اعلام کنند ریسک‌های این طرح را پذیرفته‌اند.»
مدل‌های تامین مالی جمعی
تامین مالی جمعی ۴ مدل دارد؛ نخستین مدل تامین مالی جمعی، مدل خیریه و اهدا است. در سال ۹۸ و با اپیدمی شدن کرونا، در دو نماد «کرونا۱» و «کرونا۲» بازار سرمایه اقدام به گردآوری منابع از طریق مردم برای حل مشکل کرونا کرد.
دومین مدل، تامین مالی مبتنی بر پاداش است که حمایت بدون چشم داشت از یک محصول هنری را می‌توان از مصادیق آن نام برد. این مدل برای کسب‌‍وکارهای هنری و موسیقی و حوزه فرهنگ مناسب است که سرمایه‌گذار در قالب علاقمندی خود در حوزه هنر یا فرهنگ، به یک هنرمند تامین مالی می‌کند.
مدل سوم نیز مبتنی بر وام و قرض‌الحسنه است.
مدل چهارم مبتنی بر شراکت است. این روش از طریق سکوهای تامین مالی جمعی شرکت فرابورس در حال انجام است که یکی از مصادیق آن را می‌توان کمک به تامین مالی شرکت‌های کوچک و متوسط، استارتآپها و شرکت‌های تولیدی نام برد. این ابزار، از جمله ابزارهای خطرپذیر بازار سرمایه به شمار می‌رود که لازم است به سرمایه‌گذارن اطلاع‌رسانی شود.
یادآور می‌شود، فهرست طرح‌های سکوهای مجاز به تامین مالی جمعی در سایت فرابورس به نشانی https://www.ifb.ir/Finstars/AllCrowdFundingProject.aspx به منظور بررسی مدارک و مستندات منتشرشده در سکوها در دسترس علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در طرح‌های تامین مالی جمعی قرار گرفته است.