به نظر می‌رسد اختلال‌های اینترنتی در کشور تمامی ندارند و برخلاف لزوم پایداری شبکه برای سرویس‌دهی اینترنت، هر دفعه کاربران با مشکلی جدید غافلگیر می‌شوند. بعدازظهر روز دوشنبه بود که قطعی‌های مقطعی و سپس اختلال گسترده در شبکه اینترنت کشور به خصوص در تهران آغاز شد و حتی تا زمان نگارش این گزارش نیز ادامه پیدا کرد. طبق اعلام «نت‌بلاکس» - سازمانی مردم‌نهاد و فعال در زمینه امنیت سایبری و آزادی اینترنت- این اختلال در همان ساعات اولیه، حدود ۲۱ درصد از شبکه اینترنت کشور را تحت تاثیر قرار داد. دامنه این اختلال به حدی بود که حتی ارتباطات تلفنی ثابت و سیار نیز در برخی مناطق قطع شد و تا ساعت‌ها، فعالیت بسیاری از کسب‌وکارها مختل شد. اظهارات کاربران مختلف در شبکه‌های اجتماعی حاکی از آن بود که در این مدت فعالیت بسیاری از دستگاه‌های پرداخت سیار(پوز) نیز مختل شده و حتی مسافران مترو در خرید بلیت نیز با مشکل مواجه شدند. اگرچه علت این اختلالات گسترده، آتشسوزی در یکی از حوضچه‌های مخابراتی اعلام شد، اما کارشناسان نظر دیگری دارند و معتقدند این ماجرا ممکن است ابعاد دیگری نیز داشته باشد. مشاهدات شماری از کارشناسان فناوری اطلاعات از وجود برخی اختلالات عجیب در شبکه حکایت داشت که نمی‌توانستند صرفا به خاطر حادثه آتشسوزی و قطع فیبر ایجاد شده باشند و این گمانه‌زنی را تقویت می‌کرد که شاید ریشه در اعمال تغییرات جدیدی در سیستم فیلترینگ کشور دارند. در مجموع آنچه بیش از همه باعث نارضایتی و اعتراض کاربران شده، تکرار این اختلال‌ها در ماه‌های اخیر و همزمانی آن با تلاش برای تصویب طرح موسوم به صیانت است. طبق گزارش اخیر شرکت آروان، اینترنت کشور در نیمی از روزهای سال ۱۴۰۰ با اختلال همراه بوده و در میان پلتفرم‌های مختلف، اینستاگرام اصلی‌ترین هدف این اختلالات قرار داشته است.
نقص فنی یا صیانت خاموش
در ساعات اولیه شروع اختلال، شرکت مخابرات ایران در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد که در اثر آتشسوزی در یکی از حوضچه‌های ارتباطی منطقه ۸ مخابرات تهران، ارتباط مخابراتی ثابت و سیار در مناطقی از شهر، مختل شده و کارشناسان مخابراتی مشغول فعالیت برای رفع سریع این اختلالات هستند. اگرچه این اظهارات با انتشار تصاویری از نیروهایی که در حال اطفای حریق در حوضچه مذکور بودند و برای رفع اختلال تلاش می‌کردند همخوانی داشت، اما برخی مشاهدات عجیب در کدهای شبکه، برای متخصصان سوال‌برانگیز شد. تعداد زیادی از فعالان این حوزه با انتشار مطالبی در فضای مجازی اظهار کردند که در حال مشاهده اختلال‌هایی هستند که از نظر فنی نمی‌تواند ناشی از قطعی فیبر باشد و الگوی این اختلال‌ها مشابه زمانی است که در زمان فیلترینگ بر شبکه اعمال می‌شود.
حسین درواری، یکی از کارشناسان آی‌تی و از فعالان حوزه امنیت سایبری، این احتمال را مطرح می‌کند که ممکن است این اختلالات، صرفا ناشی از حادثه حریق در حوضچه مخابراتی نباشد. وی در این باره می‌گوید: یکی از موارد غیرعادی درباره این اختلال آن بود که ایجاد مشکل دسترسی، فقط در بعضی سرویس‌های مهم جهانی قابل مشاهده بود و برخی دیگر از سرویس‌ها بدون مشکل قابل استفاده بودند. درواری می‌افزاید: بعضی از درخواست‌های کاربر با پروتکل خاص از کشور خارج می‌شد، اما فقط پاسخ‌ها از شبکه مقصد، دریافت نمی‌شد. این کارشناس، افزایش تعداد سایت‌هایی که در آن لحظات، فیلتر شده بودند(یعنی آدرس مربوط به صفحه پیوندها را برگردانده بودند) را عامل دیگری می‌داند که ممکن است نشانه‌ای از این فرضیه باشد که اختلال صرفا در اثر نقص فنی نبوده است. درواری در پایان تاکید می‌کند: بعید است چنین مواردی صرفا با آتش سوزی و قطع مسیر فیبر مرتبط باشند.
صابر عزیزی، دیگر متخصص حوزه آی‌تی نیز به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: آنچه با عنوان احتمال ارتباط داشتن این اختلال‌ها با اعمال تغییر در سیاست فیلترینگ مطرح می‌شود صرفا بر اساس داده‌هایی است که برای ما در سطح شبکه قابل مشاهده است و نمی‌توان درباره آن قضاوت دقیقی داشت؛ اما در حالت کلی می‌توان دو فرضیه مطرح کرد. وی چنین ادامه می‌دهد: همان‌طور که پیش‌تر تاکید کردم، فرضیه اول آن است که این اختلال در اثر اعمال برخی تغییرات جدید در سیاست‌های فیلترینگ ایجاد شده است. اما فرضیه دیگر آن است که این خروجی‌های غیر‌معمول ممکن است ناشی از اختلالی باشد که این قطعی‌ها در سیستم فیلترینگ اعمال کرده و باعث ایجاد واکنش‌های غیرطبیعی در آن شده‌اند. عزیزی تصریح می‌کند: سیستم فیلترینگ اساسا سیستم پیچید‌ه‌ای است و در لایه‌های مختلف نیاز به ارتباط اینترنتی دارد و بروز اختلال در آن ارتباطات، می‌تواند باعث بروز اختلال در عملکرد کلی سیستم شده باشد. این متخصص فناوری اطلاعات تاکید می‌کند که با این میزان اطلاعاتی که کارشناسان در سطح عمومی شبکه مشاهده می‌کنند، نمی‌توان نظر دقیق‌تری داد و فعلا باید به طرح این فرضیات بسنده کرد.
آسیب‌های ناشی از انحصار شرکت زیرساخت
یکی از موارد قابل توجه حادثه روز دوشنبه آن بود که اگرچه صرفا یک حوضچه مخابراتی در منطقه 8 تهران دچار نقص فنی شد، اما اثرات اختلال آن در حجم بسیار وسیعی از کشور مشاهده شد. به‌طوری که آمارهای نت‌بلاکس نشان داده که این حادثه، میزان دسترسی در شبکه اینترنتی کشور را به 79 درصد کاهش داده و این می‌تواند گویای نقصی جدی در پایداری و ثبات شبکه باشد. توضیحات ارائه شده از سوی رگولاتوری در راستای تشریح جزئیات حادثه این بود که در اثر اتصال کابل‌های برق عبوری از کنار این حوضچه، حریق ایجاد شده و همین امر به اختلال در ارتباطات بخش ثابت شرکت مخابرات ایران در برخی از نقاط کشور و همچنین ارتباطات شرکت ایرانسل در بخش‌هایی از استان تهران منجر شده است.
عزیزی در تحلیل این موضوع می‌گوید: یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که باعث کاهش قابل‌توجه پایداری شبکه شده، انحصاری است که شرکت «ارتباطات زیرساخت» در واردات و تامین اینترنت بین‌الملل دارد. وی با انتقاد از اینکه طراحی شبکه به گونه‌ای انجام شده که بخش زیادی از اینترنت کشور از یک نقطه ارتباطی مشخص عبور می‌کند، می‌گوید: محدود بودن تامین اینترنت کشور به یک شرکت مشخص، باعث شده بروز کوچک‌ترین مشکلی در یکی از نقاط ارتباطی، بخش زیادی از شبکه را با اختلال مواجه کند. این درحالی است که در تمام دنیا، عرف این است که چندین بازیگر مختلف برای تامین اینترنت وجود داشته باشند تا ضمن ایجاد فضای رقابتی برای افزایش روزافزون کیفیت ارتباطی، به پایداری بیشتر شبکه نیز کمک شود.
نصف سال با اینترنت نیمه مختل
گذشته از مشکلات عدیده‌ای که بروز اختلال اخیر در زندگی شهروندان و کسب‌وکارهای مختلف(به خصوص کسب‌وکارهای اینترنتی) ایجاد کرد، تداوم این اختلال‌ها آزار‌دهنده است. هر چند وقت یک بار، ارتباط اینترنتی کاربران به دلایلی با مشکل مواجه می‌شود؛ مشکلاتی که گاهی از جنس مشکلات فیزیکی مانند آتشسوزی، قطعی برق، قطعی کابل زیردریایی و... هستند و ضمن پذیرش توسط مسوولان، درباره آنها اعلام رسمی می‌شود و گاهی نیز هیچ ارگانی مسوولیت آن را به عهده نگرفته و اساسا وجود چنین اختلال‌هایی انکار می‌شوند.
جدیدترین گزارشی که شرکت «آروان» به عنوان یکی از شرکت‌های اصلی ارائه‌دهنده خدمات زیرساختی در کشور منتشر کرده، به خوبی گویای وضعیت بحرانی کیفیت اینترنت کشور است. طبق این گزارش، شبکه اینترنت کشور در نیمی از روزهای سال 1400 با اختلال مواجه بوده و در مجموع در سال گذشته، حدود 5 ساعت قطعی کامل در شبکه وجود داشته است. به عبارت دقیق‌تر و براساس داده‌های سامانه رادار ابر آروان، اینترنت دیتاسنترهای داخلی در سال ۱۴۰۰ با ۴ساعت و ۴۸دقیقه قطعی، ۸ساعت و ۳۴دقیقه اختلال پراکنده، ۲ ساعت و ۲۰ دقیقه اختلال هم‌زمان و بیش‌از ۴۰۹۶ ساعت اختلال جزئی روبه‌رو بوده است؛ مقصود از قطعی کامل حالتی است که دست‌کم ۴ وب‌سایت به‌شکل هم‌زمان در ۳ دیتاسنتر برای دست‌کم یک دقیقه با خطا در اتصال روبه‌رو باشند. طبق آنچه در گزارش آروان مورد تاکید قرار گرفته، جدی بودن اختلال در دسترسی به وب‌سایت‌های بین‌المللی، به خصوص شبکه اجتماعی اینستاگرام است؛ اختلالی که معمولا از سوی مسوولان پذیرفته نمی‌شود، اما نمودارها به خوبی از وجود آن حکایت دارند. طبق این گزارش، در بین وب‌سایت‌هایی که از سوی سامانه رادار ابر آروان در سال ۱۴۰۰ به‌شکل لحظه‌ای پایش شده، ۸۹درصد اختلالات اینترنت دیتاسنترها مربوط به وب‌سایت‌های بین‌المللی و ۶۷درصد اختلالات مربوط به ارتباطات اینترنتی اینستاگرام بوده است. فاصله اینستاگرام و کلاب‌هاوس در میزان اختلالات به ۵۷درصد می‌رسد. به‌شکل خلاصه اینستاگرام نزدیک به ۲برابر مجموع ۸وب‌سایت دیگر، با اختلال ارتباطات اینترنتی مواجه بوده است.
اختلال 25 برابری اینترنت ایران نسبت به جهان
از دیگر نکات قابل تامل ارائه شده در گزارش آروان، مقایسه‌ای است که میان اختلال اینترنتی ایران با دیگر نقاط جهان انجام شده است و از 25برابر بودن میزان اختلال اینترنت در دیتاسنترهای ایران نسبت به جهان حکایت دارد. آروان از ابتدای امسال امکان پایش ارتباطات اینترنتی دیتاسنترهای خارجی را فراهم کرده و این کار را با پایش مستمر ۵ وب‌سایت خارجی و ۳وب‌سایت ایرانی انجام می‌دهد و وضعیت ارتباطات و میزان اختلالات اینترنتی در داخل و خارج از کشور را مقایسه می‌کند. طبق گزارش اردیبهشت ۱۴۰۱ رادار آروان، وب‌سایت‌های خارجی که رادار آنها را به‌شکل مستمر پایش می‌کند (Github، Google، Instagram، Wikipedia وTwitch) در دیتاسنترهای ایران ۲۵ برابر دیتاسنترهای خارجی با اختلال ارتباطات اینترنتی روبه‌رو بوده‌اند؛ بر این اساس می‌توان گفت اختلالات اینترنت در دیتاسنترهای ایران (بر پایه وب‌سایت‌های جهانی) ۲۵ برابر میانگین اختلال اینترنت در دیتاسنترهای بین‌المللی بوده است. همچنین پایش وب‌سایت‌های پرترافیک ایرانی و خارجی در اردیبهشت ۱۴۰۱ نشان می‌دهد از مجموع اختلالات اینترنتی دیتاسنترهای داخلی و خارجی، ۸۷درصد اختلالات در دیتاسنترهای داخلی و تنها ۱۳درصد اختلالات اینترنتی در دیتاسنترهای خارجی وجود داشته است. به عبارتی در حالی بیشترین میزان اختلال اینترنت وب‌سایت‌های بین‌المللی در دیتاسنترهای داخلی رخ داده است که وب‌سایت‌های داخلی هم بیشترین اختلال را در دیتاسنترهای بین‌المللی تجربه کرده‌اند. برای نمونه، ۹۹درصد اختلالات اینستاگرام در این ماه متعلق به دیتاسنترهای داخلی بوده و تنها یک درصد اختلالات اینترنتی اینستاگرام در دیتاسنترهای بین‌المللی مشاهده شده است. در مجموع اگرچه مدت‌هاست که مجلس، دولت و دیگر بخش‌های حاکمیت بر ضرورت توجه به اقتصاد دیجیتال تاکید می‌کنند، اما هنوز بدیهی‌ترین وجه التزام این پیشرفت یعنی داشتن یک ارتباط اینترنتی پایدار و باکیفیت، در دسترس نیست و تا زمانی که به تامین این ارتباط به عنوان یک اصل اساسی توجه نشود، نمی‌توان انتظار داشت که اهداف تعریف شده برای افزایش سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی کشور محقق شوند. اگرچه مدتی است که گلایه‌های کاربران از وضعیت اینترنت، احتمال استیضاح وزیر ارتباطات را مطرح کرده و برخی نمایندگان جسته و گریخته خواستار پاسخگویی زارع‌پور درباره وضع موجود شده‌اند، اما هیچ توضیح قانع‌کننده‌ای از سوی وزارت ارتباطات به عنوان مهم‌ترین مرجع پاسخگو در این زمینه، ارائه نشده است و کاربران و کسب‌وکارها همچنان در ابهامات و نگرانی‌های خودشان باقی مانده‌اند.