اقتصاد دانش بنیان از پایه های سیاست های اقتصاد مقاومتی، محسوب می شود و نقش مهمی در ایجاد اشتغال پایدار دارد که با برنامه ریزی و تلاش در استفاده از دانش و خلاقیت نخبگان و فراهم آوردن محیطی مناسب برای نوآوری می تواند راهگشای بسیاری از مسائل جامعه شود.
اقتصاد دانش بنیان؛ پایه و اساس اقتصاد مقاومتی
دانش در عصر جدید اقتصادی، منبع اصلی ثروت به شمار می رود و این دوره را عصر دانش می نامند. از این رو دانش را می توان عامل اصلی برای تولید اقتصادی نامید. همچنین نظام اقتصادی از اقتصاد منابع بنیان، فاصله گرفته و به اقتصاد دانش بنیان نزدیک شده است، به همین سبب ضرورت شناخت اقتصاد دانش‌بنیان ایجاب می کند که به بررسی این نوع از اقتصاد پرداخته شود.
اقتصاد دانش بنیان بنابر تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، بر پایه «تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات» شکل گرفته و سطح بالایی از سرمایه گذاری در آن به «ابداع» و «نوآوری» اختصاص می یابد و فناوری های کسب شده با شدت بالایی مصرف می شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است.
در ایران با توجه به سیاست های کلان اقتصادی و نگاه تیزبینانه رهبر معظم انقلاب، این مقوله به عنوان یکی از پایه های محکم سیاست های اقتصادی، مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.
آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری ارتقای جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید، صادرات محصول ها و دستیابی به رتبه نخست اقتصاد دانش بنیان در منطقه را یکی از هدف های اقتصاد مقاومتی برشمرده اند. از این رو می توان گفت که یکی از کارهایی که می تواند کمک کند تا کشور به میزان مناسبی از تولید دانش بنیان دست یابد، شناسایی و درک ضرورت اقتصاد دانش بنیان در جامعه است.
**نخبگان و اقتصاد دانش بنیان
با ارزش‌ترین دارایی در اقتصاد دانش‌بنیان اندوخته های فکری است، از این رو علم و خلاقیت نخبگان و کارآفرین‌های فعال از عوامل کلیدی در جذب، نگهداری و افزایش توانایی‌های تولیدکنندگان دانش محسوب می شود و فراهم آوردن محیطی مناسب برای نوآوری یکی از با ارزش ترین زیربنا های اقتصاد دانش بنیان به شمار می رود که باید مورد توجه قرار گیرد.
لزوم توجه به نخبگان در دست یابی به اقتصاد دانش بنیان در بیانات مقام معظم رهبری بارها مورد تاکید قرار گرفته است. ایشان 22 مهر 1394 خورشیدی در دیدار شرکت‌کنندگان در نهمین همایش ملی «نخبگان فردا» فرمودند: «نخبه‌های جوان می توانند در اقتصاد دانش‌بنیان که درواقع ستون اصلی اقتصاد مقاومتی است، نقش ایفا کنند. بنشینید طرّاحی کنید، منتظر نمانید که دیگران طرّاحی کنند. شما جوان های نخبه در یکی از اجتماعات خودتان موضوع را همین قرار بدهید: چگونگی نقش‌آفرینی نخبگان جوان در اقتصاد مقاومتی یا اقتصاد دانش‌بنیان. گروه‌هایی به‌وجود بیایند، گروه‌هایی تقسیم بشوند، کار کنند، فکر کنند، مطالعه کنند، با دست پُر در این اجتماع شرکت کنند، راه بدهند، آن‌وقت بنیاد نخبگان از این طرحی که از درون خود نخبگان بیرون آمده، حمایت کند، پشتیبانی کند. به نظر من یک تحوّل به‌وجود می‌آید؛ هم در زمینه فکر کردن و اندیشیدن و کار کردن، هم در زمینه واقعیّت، روی زمین؛ در زمینه اقتصاد [هم] قطعاً تحوّل به‌وجود می‌آید».
**ارتباط علم و فناوری با اقتصاد دانش بنیان
میزان رشد علم در چند دهه گذشته و حرکت شتابان جهان کنونی برپایه دانش محوری، تصمیم‌گیرندگان را نیازمند توجه بیش از پیش به علم و پیشرفت های علمی می کند. از این رو توسعه علم و فناوری یکی از نیازهای گریزناپذیر، دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان محسوب می شود.
رهبر معظم انقلاب هم بارها با اشاره به این که قدرت علمی و فناوری، منشأ قدرت سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی است، پیشرفت اقتصاد دانش‌بنیان را مقدم بر تمام کارهای اساسی برای پیشرفت کشور دانسته اند.
ایشان درباره لزوم پرداختن به علم و فناوری در ارتباط با اقتصاد دانش بنیان در سخنان خود فرموده اند: «اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان است یعنی از پیشرفت های علمی استفاده می کند، به پیشرفت های علمی تکیه می کند، اقتصاد را بر محور علم قرار می دهد؛ امّا معنای آن این نیست که این اقتصاد منحصر به دانشمندان است و فقط دانشمندان می توانند نقش ایفا کنند در اقتصاد مقاومتی؛ . . . تجربه‌های صاحبان صنعت، تجربه‌ها و مهارت های کارگرانی که دارای تجربه و مهارتند می تواند اثر بگذارد و می تواند در این اقتصاد نقش ایفا کند. اینکه گفته می شود دانش‌محور، معنای آن این نیست که عناصر با تجربه صنعتگر یا کشاورز که در طول سال های متمادی کارهای بزرگی را بر اساس تجربه انجام داده‌اند، اینها نقش ایفا نکنند؛ نخیر، نقش بسیار مهمّی هم به عهده اینها است . . . اینکه ما روی علم و فنّاوری تکیه می کنیم، فقط به خاطر این نیست که می خواهیم نِصاب علمی خودمان را بالا ببریم؛ پیشرفت علم و فنّاوری به پیشرفت اقتصاد کمک می کند؛ بنگاه‌هایی که دانش‌بنیان هستند می توانند به اقتصاد ملّی کمک کنند.»
سخنان آیت الله خامنه ای در ارتباط با علم و فناوری نشان می دهد که ایشان اقتصاد دانش بنیان بر محور علم را متکی بر تجربه و تخصص می دانند و هدف از آن را پیشرفت اقتصاد ملی قلمداد می کنند.
**دانشگاه ها و شرکت های دانش بنیان
با نگاهی به رویکرد مرکزهای علمی بزرگ جهان می توان دریافت که توسعه فناوری، تجاری‌سازی یافته‌ها و دستاوردهای تحقیقاتی یکی از کارکردهای اصلی دانشگاه ها در پیشرفت اقتصادی محسوب می شود که کارآفرینی در زمینه دانش بنیان را به عنوان یکی از ماموریت‌های اصلی خود قرار داده اند و در این راستا برنامه‌ریزی و تلاش می‌کنند که این امر نویدبخش آن است که این مرکزها می‌تواند ضمن حفظ و افزایش کیفیت آموزشی و پژوهشی خود، نسبت به حل مسائل جامعه صنعتی کشور اثرگذار باشد و نقش فعال‌تری را در توسعه و فناوری به خصوص اقتصاد دانش بنیان ایفا کنند.
شرکت های دانش بنیان نیز در این عرصه نقشی کلیدی را برعهده دارند. این شرکت ها که خصوصی یا تعاونی هستند، از روش تجاری سازی در حوزه فناوری و با ارزش افزوده بالا تشکیل می شوند. بنابراین دسترسی به ظرفیت های سرمایه گذاری برای کارآفرینان و پژوهشگران موجب هم افزایی علم و ثروت می شود.
فناوری همواره تأثیر فراوانی در ایجاد ثروت، اشتغال و افزایش سطح استاندارد داشته است. بر این پایه مقام معظم رهبری در چهارم شهریور 1394خورشیدی و در دیدار خود با رئیس جمهوری و اعضای هیات دولت، شرکت های دانش بنیان را به عنوان یکی از محور های اساسی اقتصاد مقاومتی مورد توجه ویژه ای قرار داده و در این باره خاطرنشان کرده اند: «روی شرکت های دانش‌بنیان حتماً باید تکیه بشود؛ تجاری‌سازی علوم و فنّاوری‌ها، پارک‌های علم و فنّاوری و مانند اینها کارهای بسیار لازم و خوبی است. البتّه در تشخیص شرکت های دانش‌بنیان دقّت بشود، یعنی شاخصه‌ها و مشخّصه‌ها [معیّن بشود] و شرکت دانش‌بنیان استانداردسازی بشود؛ به معنای واقعی کلمه، شرکت دانش‌بنیان [باشد]؛ این را باید یکی از محورهای اساسی قرار داد».
در مورد مشارکت و همکاری شرکت های صنعتی دانش بنیان با دانشگاه ها و دارا بودن نیروهای شاغل متخصص؛ باید بیان داشت که توسعه صنعت در این گونه شرکت ها بر توسعه فناوری تکیه دارد و محصول نوآورانه آن موجب تسخیر بازار های جدید می شود، بنابراین اهمیت آن در اقتصاد پویای امروز روشن است.
همچنین از مهم ترین عوامل، پیشرفت و در نهایت توسعه ملی جامعه برقراری ارتباط نزدیک میان صنعت و دانشگاه است که دو رکن اساسی توسعه به شمار می روند.
دانشگاه ها تأمین کننده نیروی انسانی متخصص و توانایی های علمی، تحقیقاتی و آزمایشگاهی مورد نیاز صنایع هستند و مرکزهای صنعتی نیز آزمایشگاه هایی عملی برای تجربه آموخته های دانشگاهی محسوب می شوند و به منظور بهره گیری از فناوری، به نیروی انسانی متخصص، تحقیق و توسعه نیاز دارند. بنابراین، نیازهای متقابل این دو قطب در فرآیند توسعه، ضرورت برقراری ارتباط دانشگاه و صنعت را تعیین می کند.
آیت الله خامنه ای در چهارم شهریور 1391خورشیدی و در دیدار خود با رئیس جمهوری و اعضای هیات دولت، در این مورد بیان داشته اند که «همکاری بین دانشگاه ها و بین مراکز علمی و تحقیقاتی و دستگاه های خدماتی ما - مثل همین وزارت صنعت، وزارت راه، وزارت نفت، وزارت کشاورزی، این وزارت های گوناگونی که با مسائل فنّی سروکار دارند- لازم است».
مقام معظم رهبری در هشتم مرداد 1394 خورشیدی و در دیدار با جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت های دانش بنیان، در مورد لزوم توجه به شرکت های دانش بنیان فرمودند: «اگر ما ان‌‌‌شاءالله بتوانیم بنیانگذاری کارهای اقتصادی بر پایه دانش را پیش ببریم و به وجه غالب اقتصاد کشور تبدیل کنیم، این نه تنها به کشور قدرت اقتصادی خواهد داد، بلکه قدرت سیاسی هم خواهد داد، قدرت فرهنگی هم خواهد داد. وقتی یک کشوری احساس کرد که با علم خود، با دانش خود می تواند زندگی خود را و ملت خود را اداره کند و به دیگر ملت ها خدمت برساند، احساس هویت می کند، احساس شخصیت می کند؛ این درست همان چیزی است که ملت های مسلمان امروز به آن احتیاج دارند».
در این راستا تلاش برای نفوذ و انتشار هرچه بیشتر یافته‌های علمی و فناورانه در فعالیت‌های کلان اقتصادی کشور، برنامه تحریک و ایجاد کشش بازار خدمات و کالاهای دانش‌بنیان، حمایت از طرح‌های کلان ملی، تلاش برای ایجاد صنایع وابسته، حمایت از تجاری‌سازی فناوری‌ها در کشور با به کارگیری ظرفیت‌های موجود در تمام استان‌های کشور و ایجاد فعالیت‌های کارآفرینی مبتنی بر فناوری از جمله توانمند‌سازی و حمایت از نخبگان استان ها باید مورد توجه ویژه قرار‌گیرد.
همچنین، بانک‌ها و خیرین در توسعه تجاری‌سازی فناوری، اشتغال نخبگان و استعدادهای برتر دانشگاهی، صادرات محصول های دانش‌بنیان و حمایت از فرایند‌های مؤثر در تقویت بخش خصوصی فعال، اولویت دادن به فعالیت‌های بخش خصوصی در نوآوری، توسعه کسب، کار و ایجاد صنایع مبتنی بر دانش باید در راستای برنامه‌ها و سیاست‌های کلی باشد.
با توجه به بحث های مطرح شده در مورد اقتصاد دانش بنیان می توان به این نکته پی برد که توجه به ایده های دانش‌بنیان می‌تواند از مهاجرت نخبگان به خارج جلوگیری کرده و زمینه رشد، توسعه و بالنگی را در عرصه‌های مختلف فراهم کند. همچنین اقتصاد دانش بنیان باعث رهایی از اقتصاد تک محصولی و بدست آوردن قدرت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی می شود.