در گزارش پیش رو وضعیت اقتصاد دانش بنیان را در چند کشور دنیا بررسی شده است.
بشر در عصر حاضر و با پشت سر گذاشتن دو جنگ جهانی بزرگ و خانمان سوز، وارد دوران جدیدی از صنعتی شدن شده است. در ادامه این روند عصر متفاوتی برای بسیاری از کشورها آغاز شد که از آن به «جنگ سرد» یاد می شود. در این دوران که تا چندین دهه به طول انجامید جهان تقریبا به دو بلوک غرب و شرق تبدیل شده بود. بسیاری از مناسبات سیاسی تحت تأثیر این فضای دوقطبی قرار داشت و کمتر کسی تصور می کرد که در چنین وضعیتی شاهد اتفاقات مهم اجتماعی باشیم.
با این حال جای شگفتی دارد که مهمترین رویدادهای علمی دنیا در همین دوران جنگ سرد روی داد، یعنی سفر نخستین انسان به فضا و در ادامه گام گذاشتن بر روی ماه. در واقع می توان گفت کشمکش سیاسی شوروی سابق در شرق و آمریکا در غرب و تلاش برای برتر نشان دادن خود موجب شد تا بشر به دستاوردهای مهمی نایل شود.
اکنون که در ابتدای هزاره سوم قرار داریم دیگر نه خبری از جنگهای جهانی است و نه فضای دو قطبی دهه های ۷۰ و ۸۰ میلادی. حالا بشر نه برای خودنمایی های سیاسی و دیپلماتیکی بلکه با هدف پدیدار شدن شرایط بهتر زندگی، اقدام به تولید علم و صادر کردن آن می کند. در این میان اما کشورهایی وجود دارند که توسعه اقتصادی خود را کاملا به توسعه علمی خود وابسته کرده اند و به بیان بهتر علم و فناوری را زیربنای توسعه اقتصادی خود قرار داده اند.
معرفی کشورهای قدرتمند از نظر اقتصاد دانش بنیان
شاخص اقتصاد دانش بنیان (KEI) به عنوان یک معیار جهانی در سنجش کشورهای مختلف جهان از حیث میزان اتکا به علوم مختلف و به کارگیری آنها در راستای توسعه اقتصادی همواره مورد توجه کارشناسان بوده است. در رتبه نخست این فهرست سوئد با ۹.۴۳ نمره قرار دارد و پس از آن فنلاند، دانمارک و هلند جای گرفته اند. نروژ، نیوزلند و کانادا سه کشور مطرح بعدی در زمینه اقتصاد دانش بنیان به شمار می آیند و پس از آنها نیز آلمان، استرالیا، سوئیس و ایرلند به چشم می خورند. در این رتبه بندی تایوان با ۸.۷۷ نمره در رتبه ۱۳ و پس از آمریکا قرار گرفته و نخستین کشور آسیایی در زمینه اقتصاد دانش بنیان به شمار می آید. در این رتبه بندی ایران با ۳.۹۱ امتیاز در رتبه ۹۴ قرار گرفته است.
اقتصاد روباتیکی در ژاپن
برای بررسی هر چه بهتر این ارتباط از ژاپن شروع می کنیم. این کشور کوچک اما مهم آسیایی را می توان به عنوان الگویی بارز در زمینه بارورسازی اقتصاد با تکیه بر تولیدات علمی به شمار آورد. زیرساختارهای علمی و فناوری ژاپن با چالشهای زیادی مواجه است. جمعیت این کشور در حال کاهش بوده که این امر می تواند رشد اقتصادی آن را کاهش داده و به تبع آن بر سرمایه گذاری ها در بخش علمی و فناوری و شمار افراد مشغول به کار در این عرصه تأثیر منفی داشته باشد. اما اداره کنندگان این کشور سالهاست به این باور رسیده اند که به رغم تمامی موانع، تولید علم و سرمایه گذاری در بخشهای خاصی که تبحر ویژه ای در آن دارند از یک سو به تداوم رشد اقتصادی این کشور کمک کرده و از سوی دیگر زمینه لازم برای توسعه دیپلماسی علمی را نیز مهیا می کند.
چشم بادامی های شرق آسیا که حالا رشد پررنگ علمی و به تبع آن اقتصادی چهار کشور موسوم به BRIC یعنی برزیل، روسیه، هند و چین را به خوبی احساس می کنند در چند عرصه خاص فناوری دست به تحولاتی اساسی زده اند که صنعت روباتیک یکی از آنهاست. این روزها در ژاپن جمعیت روباتهایی که به خدمت رسانی به مشتریان مشغول هستند به سرعت در حال افزایش است. آنها از فروشگاهها گرفته تا بانکها در حال افزایش جمعیت هستند تا جایی که برای توصیف این وضعیت از «انقلاب روباتیکی ژاپن» یاد می شود.
در این کشور شورایی موسوم به «شورای ابتکاری انقلاب روباتیکی» شکل گرفته که حدود ۲۰۰ شرکت و دانشگاه یافته ها و دستاوردهای خود را در اختیار آن قرار می دهند. اما هدف چیست؟ در چشم انداز کلی این شورا اینگونه آمده است که صنعت روباتیکی ژاپن آنچنان توسعه ای پیدا کند که حجم فروش آن از ۴.۹ میلیارد دلار در سال به ۲.۴ تریلیون دلار تا سال ۲۰۲۰ افزایش یابد.
در واقع دولت حاکم در ژاپن به این باور رسیده است که فناوری روباتیک ظرفیت بالقوه ای برای برطرف سازی بسیاری از مشکلات اقتصادی و اجتماعی این کشور نظیر کمبود نیروی کار و اجبار کارگران به کار اضافی را دارد و همزمان از این نگرش برای افزایش بازدهی اقتصادی، توسعه خدمات پزشکی، بهبود زیرساختارهای کشاورزی و سرعت بخشیدن به ساخت و سازها بهره گرفت. این کشور که در تازه ترین گزارش شاخص اقتصادهای دانش بنیان در جایگاه ۲۲ قرار گرفته به توسعه صنایع روباتیکی خود به عنوان یکی از اهرمهای اصلی توسعه اقتصادی نگاه می کند.
سهم صادرات دانش بنیان در استرالیا
از ژاپن فاصله گرفته و به نیم کره جنوبی زمین یعنی سرزمین پهناور استرالیا می رویم. در این کشور نگاه ویژه ای به توسعه اقتصادی آن هم با تکیه بر تولید علم و صادر کردن آن می شود تا جایی که آمارها نشان می دهند تولیدات علمی در استرالیا با چنان سرعتی در حال افزایش است که احتمالا تا یک دهه آینده این کشور یکی از بارزترین مثالها در زمینه تأثیر شگرف توسعه علمی بر توسعه اقتصادی قلمداد شود. در استرالیا برخی شاخه های علمی با اقبال بیشتری مواجه هستند تا جایی که تولیدات علمی در زمینه ریاضیات و فیزیک پیشرفته از جمله تأثیرگذارترین فاکتورها بر توسعه اقتصادی این کشور پهناور به شمار می آیند.
به تازگی تحقیق جامعی در این کشور صورت گرفته که با نتایج جالب و تأمل برانگیزی نیز همراه است. این گزارش که تحت عنوان «اهمیت علوم ریاضی و فیزیک پیشرفته بر توسعه اقتصادی استرالیا» منتشر شده نشان می دهد این دسته از علوم و دستاوردهای فنی حاصل از آنها سهم خیره کننده ۲۲.۵ درصدی در فعالیتهای اقتصادی استرالیا داشته که ارزش آن به طور سالانه به ۲۹۲ میلیارد دلار می رسد. همچنین این دسته از علوم و فناوری های نوین حاصل شده از آن به تولید ۷۶۰ هزار فرصت شغلی در ۲۷ هزار بنگاه کسب و کار منجر شده است و این یعنی سهم ۷ درصدی در بخش اشتغال استرالیا. اما از آن مهمتر تأثیر چنین نگاهی بر توسعه صادرات این کشور است تا جایی که بر اساس این گزارش سهم علوم ریاضی و فیزیک پیشرفته در صادرات استرالیا رقم حیرت انگیز ۲۸ درصد و به بیان بهتر ۷۴ میلیارد دلار در سال است. استرالیا در تازه ترین گزارش شاخص اقتصادهای دانش بنیان در رتبه نهم قرار دارد.
توسعه اقتصادی در آلمان با انقلاب علمی
مشابه این روند در قلب اروپا و باثبات ترین کشور این قاره از بعد اقتصادی یعنی آلمان نیز دیده می شود. این کشور پیشرفته صنعتی همواره در دو بخش خودرو و روباتهای صنعتی در زمره کشورهای پیشروی جهان بوده است تا جایی که برترین برندهای خودروسازی جهان و زیرشاخه های آنها اساسا به آلمان تعلق دارند. اما این کشور ۸۰ میلیون نفری از جمله کشورهایی در دنیا به شمار می آید که جمعیتش به استفاده از کالاهای تولید شده در آن اهمیت زیادی می دهند. همین امر موجب شده تا آلمان در دورانی که رونق بازارهای اقتصادی بین المللی چندان چنگی به دل نمی زند با رشد صنعتی چشمگیر حدود ۳.۳ درصدی همراه باشد.
اما مهمتر از هر نکته ای باید به توجه اداره کنندگان این کشور در امر نوآوریهای علمی اشاره کرد. آلمان را به عنوان دومین قدرت اقتصادی دنیا در زمینه فرآوری اقتصادی به شمار می آورند. به بیان دیگر این کشور همواره در حال پالایش و به روزرسانی ساختارهای اقتصادی خود از راههای مختلف علمی و فناوری است و در این میان توجه به علوم جدید نیز در دستور کار بوده است. اگر تا دیروز آلمان را با صنایع پیشرفته خودروسازی و تولید سیستم های روباتیکی صنعتی می شناختیم اما امروز در عرصه سومی هم شاهد درخشش نام این کشور هستیم و آن «فناوریهای سبز» است.
از آلمان به عنوان یکی از شاخص ترین الگوهای جهانی در زمینه گرایش به سمت فناوری های نوظهور از جمله فناوری های سبز یاد می شود تا جایی که بخشهای وسیعی از اقتصاد این کشور مراحل دگردیسی بی سابقه ای را طی کرده و در حال منطبق شدن با این دسته از فناوریهاست. استفاده از روشهای نوین تولید انرژی که طی آن شاخصه های انرژیهای تجدیدپذیر همواره مدنظر قرار می گیرد یکی از فاکتورهای اصلی در توسعه صنعتی و اقتصادی آلمان به شمار می آید. آمارها حکایت از آن دارند که تا سال ۲۰۳۰ به لطف توسعه همه جانبه انرژی های تجدیدپذیر در آلمان تا ۱۵۰ هزار فرصت شغلی جدید در این کشور ایجاد می شود. این بدان معناست که در آلمان به عنوان کشوری که طی ۶ سال آینده به شدت با کاهش جمعیت روبرو خواهد شد، استفاده از فناوری های نوظهور چه تأثیر بسزایی در افزایش فرصتهای شغلی خواهد داشت.
به طور کلی چهار عامل مهم در توسعه اقتصادی آلمان مؤثر بوده است. این کشور که شاید اندکی دیر وارد کار و زار رقابت اقتصادی با دنیا شد و البته دو جنگ جهانی را هم باید در این میان تأثیرگذار دانست، از جمله کشورهایی است که تحولات علمی و تولید فناوری های کاربردی تأثیر غیرقابل انکاری بر توسعه اقتصادی در آن داشته است تا جایی که یکی از چهار عامل اصلی در توسعه اقتصادی آلمان را به «انقلاب علمی» این کشور نسبت می دهند. آلمان در تازه ترین گزارش شاخص اقتصادهای دانش بنیان در رتبه هشتم قرار دارد.
سیر نزولی آمریکا در اقتصاد دانش بنیان
اگرچه آمارهایی وجود دارد که نشان می دهند آمریکا از حیث اتکا به اقتصاد دانش بنیان فعالیت کمتری نسبت به رقبای خود در اروپا و شرق آسیا داشته اما این کشور در تازه ترین گزارش شاخص اقتصادهای دانش بنیان حداقل توانسته رتبه دوازدهم را به خود اختصاص دهد، حال آنکه رتبه آمریکا در گزارش سال ۲۰۰۰ هشت پله بالاتر بوده است. آمارها نشان می دهند که در حد فاصل سالهای ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۳ میلادی، بیش از ۹۹ هزار مورد ثبت اختراع در آمریکا صورت گرفته که این نشان از توجه ویژه به نوآوری و استفاده از اختراعات کاربردی در توسعه اجتماعی و اقتصادی این کشور دارد.
در آمریکا ساختار مشخصی برای توسعه اقتصاد دانش بنیان وجود دارد. نوآوری، آموزش، مدیریت دانش و خلاقیت چهار فاکتور اساسی محسوب می شوند که شاکله کلی اقتصاد دانش بنیان را تشکیل می دهند. در زیر این چهار فاکتور بستر مناسبی به نام «زیرساختارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات» فراهم شده که نشان می دهد دستیابی به اهداف تعیین شده در توسعه اقتصاد دانش بنیان با توجه به فاکتور بسیار مهمی به نام فناوری اطلاعات و ارتباطان میسر می شود.
اما افت محسوس آمریکا در تازه ترین گزارش شاخص اقتصادهای دانش بنیان عوامل مختلفی دارد که مهمترین آن توجه کمتر به آموزش در سطح پایه است. به تازگی گزارشی جامع منتشر شده که نشان می دهد در آمریکا و در مقایسه با ۴۶ کشور مطرح دیگر، کودکان کمتری در پیش دبستانی ها ثبت نام کرده و همچنین جوانان کمتری راهی کالج ها می شوند. اما همچنان نباید از یاد برد که «سیلیکن ولی» به عنوان قلب تپنده فناوری در دنیا در آمریکا واقع شده است.
سوئد سرزمین اختراعات
اگر قرار باشد کشوری را در دنیا مثال بزنیم که در زمینه استفاده از علوم پیشرفته در توسعه اقتصادی پیشروترین باشد، سوئد بهترین انتخاب است. این کشور اروپایی که در منطقه اسکاندیناوی واقع شده در تازه ترین گزارش شاخص اقتصادهای دانش بنیان در رتبه نخست و بالاتر از فنلاند، دانمارک و هلند قرار دارد. اما نکته تأمل برانگیزتر این است که سوئد در سال ۲۰۰۰ نیز در رتبه نخست دنیا از این حیث قرار داشت. این روند گویای آن است که سوئد به عنوان یک کشور نه چندان مطرح اقتصادی در اروپا و دنیا توانسته خود را با استفاده از مؤلفه تولید علم و به کارگیری آن در لایه های مختلف اجتماعی به برترین کشور دنیا از حیث متکی بودن اقتصادش بر توسعه علمی تبدیل کند.
سوئد را به عنوان سرزمینی می شناسند که شرکتهای تأثیرگذار جهانی را در خود جای داده است. شرکتهای شناخته شده و تأثیرگذاری نظیر اسکایپ، اریکسون و ایکه آ از جمله برندهای متخصص در حوزه های مختلف علمی و فناوری محسوب می شوند که گرچه نام سوئدی دارند اما دنیا را تحت تأثیر خود قرار داده اند. تحقیق و توسعه (R&D) سهم ۳.۶ درصدی در تولید ناخالص داخلی این کشور دارد و جالب اینکه این رقم برای اتحادیه اروپا در حدود ۳ درصد هدف گذاری شده است.به باور کارشناسان، یکی از عوامل پایداری اقتصادی در سوئد توجه به فاکتور «اختراع» است تا آنجا که این کشور را سرزمین اختراعات نیز به شمار می آورند. مطالعه اخیر Harvard Business Schoo نشان می دهد سوئد دومین کشور دنیا از حیث افزایش حجم ثبت اختراعات است. این کشور با جمعیتی درحدود ۹.۸ میلیون یعنی اندکی بیشتر از جمعیت لندن به آنچنان سطح بالایی از هماهنگی میان توسعه علمی و پیشرفته اقتصادی رسیده که آن را سیلیکن ولی سراسر اروپا می دانند.