درحالی‌که آمار روزانه فوت شدگان در اثر ابتلا به کرونا به بیش از ۴۰۰ نفر در روز رسیده است، آمارهای ارائه شده از سوی وزارت بهداشت حاکی از آن است که حدود ۲۰ درصد از بیماران مبتلا به کرونا، شرایط قرنطینه را رعایت نمی‌کنند.
حالا دولت در این شرایط تصمیم به اجرای طرحی گرفته تا ضمن ردیابی بیماران از تردد آنها تا حد ممکن جلوگیری به عمل آید. هفته پیش اخباری از احتمال آغاز دیرهنگام اجرای طرح ردیابی موبایلی بیماران کرونایی طی همکاری وزارت بهداشت و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات منتشر شد. حالا و براساس مصوبات ستاد کرونا قرار است با اتصال شبکه‌های مختلف اعم از استارت‌آپ‌های فروش بلیت هواپیما و قطار و تاکسی‌های اینترنتی و ... به دیتابیس بیماران مبتلا به کرونا به‌طور اجرایی نخستین طرح محدودسازی بیماران کرونایی از طریق ردیابی به اجرا گذاشته شود.
این امکان را امیر ناظمی معاون وزیر ارتباطات در توییتر اعلام کرد و نوشت: با ابلاغ وزارت بهداشت و برپایه دولت الکترونیک، قرار است محدودیت‌هایی برای تردد مبتلایان به بیماری کرونا از طریق هواپیما، قطار و تاکسی‌های اینترنتی اعمال شود.
بهنام ولی‌زاده، معاونت دولت الکترونیک در وزارت ارتباطات نیز به تازگی در یک توییت گفته است: «طی دستور صادر شده پیاده‌سازی این طرح را شروع کرده‌ایم. وب سرویس سمت وزارت بهداشت و مرکز ملی تبادل اطلاعات آماده شده و با اتصال به شرکت‌های هواپیمایی، رجا، اپلیکیشن‌ها و سایت‌های فروش بلیت و... موضوع تکمیل خواهد شد.»
چگونگی اجرای طرح
براساس جزئیات مطرح شده از سوی معاون وزیر ارتباطات این طرح از طریق تطبیق کدملی افراد در پایگاه‌های داده‌ای مشترک وزارت بهداشت و استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های خدماتی صورت خواهد گرفت. طبق هماهنگی‌های انجام گرفته با آزمایشگاه‌های ارائه‌دهنده تست‌های تشخیص کرونا، قرار است نتایج تمامی تست‌ها به همراه مشخصات و کد ملی افراد در اختیار وزارت ارتباطات قرار گیرد. سامانه‌های حمل‌ونقل اعم از فروشندگان بلیت سفرهای بین‌شهری از طریق اتوبوس، قطار، هواپیما و همچنین تاکسی‌های اینترنتی با در اختیار داشتن مشخصات و کد ملی تقاضادهنده خدمات، هر درخواست دریافت شده را ابتدا به سکوی سروا در وزارت ارتباطات می‌فرستند و کد ملی شخص با نتایج آزمایشگاهی تطابق داده می‌شود. در صورتی که تست کرونای فرد مثبت باشد به این واحدهای خدماتی اعلام می‌شود و این شرکت‌ها اجازه ارائه خدمات به افراد مبتلا را ندارند. ارائه سرویس‌های حمل‌ونقل به افراد دارای تست مثبت، تا زمان اعلام منفی شدن تست معلق می‌ماند. در صورتی که فرد اقدام به آزمایش مجدد نکند، تا ۱۴ روز پس از تاریخ انجام آزمایش این محدودیت برای وی برقرار خواهد بود.
ناظمی با اشاره به اینکه این سرویس فعلا برای تاکسی‌های اینترنتی و سه استارت‌آپ برتر فروش بلیت سفر اعمال شده است می‌گوید مجموعه‌های دیگری که مایل به اضافه شدن به این طرح باشند می‌توانند تقاضا دهند و مراحل اتصال آنها انجام خواهد شد. وی می‌افزاید در روزهای آتی قصد داریم کار اتصال پیک‌ها و سرویس‌های توزیع کالا را نیز به این سامانه انجام دهیم تا هنگام تحویل بسته نسبت به شرایط آگاهی داشته باشند.
یکی از سوالاتی که مطرح است آن که چرا اجرای این طرح تا این اندازه به طول انجامید و با وجود گذشت نزدیک به ۹ ماه از ورود کرونا به کشور، هیچ کنترلی بر تردد مبتلایان انجام نمی‌گرفت. معاون وزیر ارتباطات در این باره می‌گوید: یکی از اولین دلایلی که باعث اندکی تاخیر در اجرای این طرح شد، فراهم نبودن زیرساخت‌ها و متصل نبودن آزمایشگاه‌ها به این سامانه بود؛ گذشته از فراهم نبودن زیرساخت‌های فنی لازم برای اجرای این طرح، هیچ مصوبه‌ای از سوی ستاد کرونا مبنی بر اجرای این طرح به وزارت ارتباطات ابلاغ نشده بود. به محض اینکه از هفته گذشته ما دستور انجام این کار را دریافت کردیم شروع به پیاده‌سازی کردیم و در هفته جاری آن را اجرایی خواهیم کرد.
چالش‌های اجرای محدود ردیابی
با وجود آنکه شروع استفاده از فناوری‌های دیجیتال در کنترل بیماری کرونا حرکت مثبتی به حساب می‌آید اما همچنان انتقادات زیادی به نحوه اجرای این طرح وارد است. یکی از نکات مهمی که در اجرای ردیابی هوشمند کرونا در کشورهای دیگر جهان اجرایی شد، کنترل مراودات بیمار در مدت زمان ابتلا به منظور بررسی دقیق‌تر افراد با احتمال ابتلای بالا بوده است. اما فعلا اطلاعاتی از اجرای این بخش از کنترل‌ها در کشور منتشر نشده است و کنترل‌ها فقط معطوف به خود بیماران است. همچنین هیچ‌گونه تمهیدی برای عدم خروج فرد مبتلا از منزل یا محل قرنطینه اندیشیده نشده است و در صورتی که فرد مبتلا اقدام به خروج از منزل به هر دلیلی کند، می‌تواند طیف وسیعی از افراد در نزدیکی محل زندگی خود را آلوده کند.
چالش دومی که در اجرای این طرح مطرح است آن است که سیستم خدمات‌رسانی مناسبی برای تامین نیازهای اولیه مبتلایان به منظور جلوگیری از خروج آنها از منزل وجود ندارد. به این ترتیب ممکن است شخص به ناچار در زمان ابتلا نیاز به خروج از منزل پیدا کند و این احتمال پخش ویروس را بسیار بالا می‌برد.
محدود کردن مبتلایان در تهیه بلیت سفرهای بین‌شهری، تضمینی برای عدم سفر رفتن آنها نیست. زیرا ممکن است فرد با خودروی شخصی از شهری به شهر دیگر برود و بررسی‌های وزارت بهداشت در مراحل آزمایشی اجرای این طرح و مشاهده تغییر موقعیت مبتلایان از شهری به شهر دیگر نیز شاهدی بر این ادعا بود. محدود کردن دسترسی مبتلایان به تاکسی‌های اینترنتی نیز ممکن است آنها را به دیگر سیستم‌های تردد خصوصا سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی نظیر مترو بکشاند و این خود عمق فاجعه را بیشتر می‌کند. تمامی این تمهیدات در صورتی می‌توانند مفید واقع شوند که به‌صورت اقدامی سختگیرانه، همه‌جانبه و با فراهم کردن تمام زمینه‌های لازم، اجرایی شود تا بهانه‌ای برای شکست باقی نماند.
اپ‌ها به کمک مردم آمدند
یکی از متدهایی که در بسیاری از کشورها مانند انگلیس، آمریکا، سنگاپور و... برای نظارت و کنترل بیماران کرونایی به کار گرفته شده استفاده از اپلیکیشن‌های کاربردی است. این اپ‌ها با متدهای متفاوتی عمل می‌کنند. دسته‌ای از آنها بر مبنای اطلاعاتی که خود فرد اظهار داشته احتمال ابتلا به کرونا را بررسی می‌کنند و به افرادی که به گفته خود شخص در ارتباط نزدیک با این فرد بوده‌اند هشدار می‌دهند. دسته دیگر اپ‌ها که علاوه بر کسب اطلاعات از خود افراد، به بانک‌های اطلاعاتی نیز متصل هستند و به‌صورت خودکار از روی داده‌های GPS یا بلوتوث، به افرادی که با فرد مبتلا به کرونا فاصله کمتر از ۲ متر داشته‌اند هشدار می‌دهند.
با آنکه در متد دوم داده‌ها جامعیت بیشتری دارند و با احتمال بالاتری می‌توان مبتلایان و افراد در معرض خطر را شناسایی کرد، اما این روش با انتقادهای زیادی از سوی کارشناسان دیجیتال مبنی بر احتمال نقض حریم خصوصی افراد روبه‌رو شده است. هرچند که سازندگان تمامی این اپلیکیشن‌ها و مدیران حاکمیتی، نسبت به امنیت داده‌های کاربران و عدم استفاده از آنها در هر بخش دیگری اطمینان داده‌اند، اما نمی‌توان نسبت به این موضوع حساسیت نشان نداد. با فرض عدم سوءاستفاده مسوولان مربوطه از این داده‌ها، احتمال هک و نشت اطلاعات کاربران غیرقابل انکار است.
تجربه کنترل اپلیکیشنی کرونا در کشور ما با اپ «ماسک» آغاز شد که توسط شماری از استادان و دانش‌آموختگان دانشگاه‌های برتر کشور راه‌اندازی شد و بعدها توانست حمایت مدیران وزارت بهداشت و ارتباطات را نیز کسب کند. روش نظارت این اپ بر مبنای خوداظهاری است و کاربران ردیابی مکانی نمی‌شوند. به گفته مدیران این اپ، تعداد نصب‌های فعال اپلیکیشن ماسک در مجموع پلت‌فرم‌های دانلود برنامه به بیش از یک میلیون رسیده است.
علی شریفی زارچی، مدیر پروژه ماسک و عضو هیات علمی دانشکده کامپیوتر دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به نقش موثر این اپ در تصمیم‌گیری‌های کلان نظارتی کرونا می‌پردازد و می‌گوید: با استفاده از نقشه‌هایی که از تراکم بیماران در مناطق مختلف در این اپ به‌دست آمد، برای شهرهای مختلف رنگ‌بندی تعریف و تصمیمات متناسب با هر شهر به مدیران آن ناحیه ابلاغ شد.
وی در پاسخ به این سوال که آیا برنامه‌ای برای توسعه این اپ و نزدیک شدن به متد ردیابی موبایلی اجرایی در کشورهای دیگر دارید یا نه می‌گوید: ما اساسا مخالف روش ردیابی مکانی داده‌های کاربران هستیم. اول از همه این کار ریسک بسیار بالایی برای نقض حریم خصوصی کاربران دارد و دوم اینکه این روش نیز می‌تواند به راحتی نقض شود. مثلا اگر شخص گوشی خود را همراه خود به خارج از منزل نبرد یا از سیم کارت دیگری استفاده کند، نمی‌توان پیگیری درستی از ترددهای وی داشت.
شریفی با انتقاد از نبود حمایت‌های معیشتی لازم از بیماران کرونا می‌گوید، فارغ از اینکه عده‌ای از روی بی توجهی اقدام به ترک قرنطینه می‌کنند، برخی دیگر چاره‌ای جز ترک قرنطینه ندارند. زمانی که فرد توان لازم برای تهیه اقلام مورد نیاز اعم از غذا، دارو و... را ندارد و حمایت چندانی هم از وی نمی‌شود، ناچار است قرنطینه را ترک کند و به جامعه برگردد.
مدیر پروژه ماسک در رابطه با تلاش این اپ در حفظ حریم خصوصی افراد گفته بود: در ماسک اطلاعات و داده‌های جدی افراد چون موقعیت مکانی آنها را که از طریق بلوتوث دریافت می‌شود رمزنگاری می‌کنیم. همچنین با ایجاد محدودیتی ۱۴ روزه اطلاعات جغرافیایی و مکانی، بعد از دو هفته حذف میشوند، زیرا عملا این اطلاعات بیش از ۱۴روز برای ردیابی بیماری به کار نمی‌آید. همچنین این اطلاعات در طول این مدت، با حداقل دسترسی‌ها در اپلیکیشن نگهداری می‌شود. در حال حاضر نیز تصمیم گرفتیم به منظور حفاظت بیشتر از حریم خصوصی کاربران، اطلاعات آنها را اصلا ذخیره‌سازی نکنیم و تمام اطلاعات قبلی را به‌صورت برگشت‌ناپذیر و برای همیشه حذف کرده‌ایم.
شریفی با انتقاد از نبود حمایت‌های معیشتی لازم از بیماران کرونا می‌گوید، فارغ از اینکه عده‌ای از روی بی‌توجهی اقدام به ترک قرنطینه می‌کنند، برخی دیگر چاره‌ای جز ترک قرنطینه ندارند. زمانی که فرد توان لازم برای تهیه اقلام مورد نیاز اعم از غذا، دارو و ... را ندارد و حمایت چندانی هم از وی نمی‌شود، ناچار است قرنطینه را ترک کند و به جامعه برگردد.