مدیریت زنجیره تامین (Supply Chain Management) همواره یکی از مهم‌ترین چالش‌های سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ و کوچک بوده است. در عصر رقابتی کنونی، شرکت‌ها به منظور کسب مزیت رقابتی و ارتقای موقعیت بازارشان باید بر قابلیت ها و منابع کلیدی خود تمرکز کنند. در واقع، رقابت‌پذیری شرکت‌های تولیدی بر توسعه شایستگی های آنها متکی است.
در این میان، مدیریت زنجیره تامین به عنوان ابزاری قدرتمند برای ارتقای رشد شرکت‌ها و خلق مزیت رقابتی در نظر گرفته می‌شود. عملیات مدیریت زنجیره تامین نقش حیاتی در تصمیمات مدیریتی ایفا می‌کند تا آنجا که می‌تواند اثرات قابل‌ملاحظه ای بر سودآوری و موفقیت عملیاتی شرکت‌ها اعمال کند. در واقع زنجیره تامین شبکه‌ای شامل فعالیت‌ها، افراد، نهادها، اطلاعات و منابع مختلفی است و نشان‌دهنده مراحلی که برای رساندن کالا یا خدمات از مراحل اولیه به مشتری انجام می‌گیرد. شرکت‌های مطرح دنیا زنجیره تامین خود را توسعه می‌دهند تا بتوانند هزینه‌های خود را کاهش دهند و در فضای رقابتی این روزها، باقی بمانند. با توجه به همه‌گیری ویروس کرونا در دنیا، رفتار مصرف‌کنندگان به شدت تغییر کرده و تقاضای سفارش‌های آنلاین نسبت به گذشته بسیار بیشتر شده است. به همین علت، زنجیره تامین به یکی از ترندهای روز دنیا تبدیل شده و نحوه مدیریت صحیح زنجیره تامین بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
در بسیاری از کشورهای جهان در طول ۱۸ ماه گذشته بارها قوانین منع رفت و آمد یا همان قرنطینه به صورت سفت و سخت به اجرا درآمده به نحوی که مثلا در استرالیا، در هنگام قرنطینه شما فقط به چند دلیل مانند خرید مایحتاج زندگی، مراجعه به پزشک یا خرید دارو و ورزش اجازه خروج از خانه را دارید و در صورت تخلف از قوانین با جریمه‌های سنگین روبه‌رو خواهید شد. همین سختگیری‌ها باعث شده تا بسیاری از افراد برای تامین مایحتاج زندگی و کالاهای موردنیاز به خریدهای اینترنتی رو بیاورند که باعث شده فشار ناگهانی بسیار زیادی روی شرکت‌های توزیع‌کننده و حمل‌ونقل و تحویل کالا وارد شود. مثلا شرکت ملی پست استرالیا (Australia Post) در ماه آگوست سال ۲۰۲۰ اعلام کرد که حجم مرسوله‌های پستی این شرکت نسبت به یک سال گذشته ۱۰۰درصد افزایش داشته است. افزایش بی‌سابقه حجم تقاضای خرید آنلاین در پی همه‌گیری کرونا و در خانه ماندن مردم، حتی غول‌هایی مانند آمازون و اوبر و والمارت را نیز به چالش‌های بزرگی کشیده است. یکی از چالش‌های اصلی رساندن به موقع کالاهای سفارشی به مشتریان در زمان‌های تعیین شده و بعضا تحویل یکروزه (same day delivery) است. مشکل بزرگ دیگر این غول‌های خدماتی زمانی بیشتر حس می‌شود که این تقاضاها اغلب در شهرهای بزرگ و پرجمعیت و مخصوصا در مراکز شهری است که در برخی ساعات حجم ترافیک و عبور و مرور خودروها امکان حمل‌ونقل کالاها به صورت سریع و برنامه‌ریزی شده را دچار مشکل می‌کند. در واقع بحث لجستیک شهری (urban logistics) و اینکه شرکت‌های ارائه دهنده خدمات تحویل کالا (logistics providers) باید از چه استراتژی‌هایی برای بهینه کردن سیستم حمل‌ونقل خود در کلان‌شهرها بهره بگیرند یکی از مهم‌ترین چالش‌های این روزهای غول‌های خدماتی جهان است.
در واقع آخرین مرحله زنجیره تامین که کالاها از مراکز توزیع و فروش به در منزل مشتریان ارسال می‌شود را به اصطلاح «تحویل مایل آخر» (Last mile delivery) می‌گویند که پرهزینه‌ترین بخش زنجیره تامین بوده و بیشترین میزان آلایندگی محیط‌زیست را نیز به خود اختصاص می‌دهد. در کشورهای توسعه‌یافته که بحث‌های محیط‌زیستی و به صورت کلی مباحث «پایداری» (sustainability) در بخش‌های تولیدی اهمیت فراوان دارد، بسیاری از شرکت‌ها به دنبال هرچه بهینه‌تر و سبز کردن مرحله «تحویل مایل آخر» هستند و شرکت‌های بزرگ جهان در حال بررسی استفاده از فناوری‌های جدید جهت بهینه‌سازی و کاهش هزینه‌های این آخرین مرحله زنجیره تامین هستند. یکی از این فناوری‌ها که غول‌های تجاری جهان مانند والمارت، آمازون و اوبر در حال آزمایش و امکان‌سنجی استفاده از آن در زنجیره تامین و خدمات تحویل محصولات خود هستند، فناوری بلاکچین است تا با استفاده از آن شفافیت، سرعت و امنیت سیستم‌های زنجیره تامین و لجستیک محصولات خود را افزایش دهند. برای مثال تز دکترای نگارنده مطلب نیز دقیقا به همین موضوع ارتباط دارد.
در واقع در یک همکاری مشترک، شرکت آمازون و اوبر در حال بررسی و امکان‌سنجی استفاده از پهپادها به شکل تاکسی‌های هوایی برای نقل و انتقال کالاهای تجاری خصوصا در شرایط بحرانی و فاجعه‌های زیست‌محیطی یا انسانی است که نیاز سریع و فوری به رساندن کالاهای ضروری به دست آسیب‌دیدگان وجود دارد. این پروژه بلندپروازانه برای بررسی‌های فنی و اقتصادی به شرکت مشاوره مک‌کنزی سپرده شده است. این پروژه، علاوه بر جنبه‌های اقتصادی و تجاری، در حال بررسی امکان استفاده از فناوری بلاکچین جهت افزایش سرعت و شفافیت سیستم ارسال کالاهاست به صورتی که همه گروه‌های درگیر در ارسال و تحویل کالاها امکان ردگیری و رصد لحظه به لحظه کالا از زمان خروج از انبار تا لحظه رسیدن به دست مشتری نهایی را داشته باشند. به این ترتیب در حالی که تاکنون مهم‌ترین استفاده از تکنولوژی بلاکچین در ارزهای دیجیتال، مانند بیت‌کوین، بوده است اما واقعیت این است که بلاکچین اساسا یک دفتر دیجیتال توزیع شده است که دارای کاربردهای بسیاری است و می‌تواند برای هر مبادله، قرارداد، ردیابی و البته، پرداخت‌های مالی استفاده شود. بلاکچین یک دفتر مجازی مشترک از سوابق تغییرناپذیر، غیرمتمرکز، قابل‌اعتماد و شفاف و با امنیت بسیار بالاست. ازآنجاکه هر تراکنش در یک بلوک و در چند نسخه از این دفتر دیجیتال که در نود( Nodeکامپیوترهای) مختلف توزیع می‌شود ثبت می‌شود اسناد بسیار شفاف است. این تکنولوژی همچنین بسیار امن است زیرا هر بلوک به بلوک قبل از آن و پس از آن متصل است. امکان ایجاد هیچ‌گونه تغییر انحصاری روی بلاکچین وجود ندارد و به همین دلیل این تکنولوژی بسیار کارآمد است. در مجموع تکنولوژی بلاکچین می‌تواند شفافیت و کارآیی زنجیره تامین را افزایش دهد و روی همه بخش‌ها از انبارداری تا تحویل و پرداخت هزینه تاثیر مثبت بگذارد. زنجیره فرمان‌ها برای بسیاری از بخش‌ها ضروری است و بلاکچین زنجیره فرمان‌ها را در ذات خود دارد. مواردی که برای ایجاد اطمینان و یکپارچگی در یک زنجیره تامین ضروری هستند، توسط بلاکچین فراهم شده است. بلاکچین یکپارچگی ایجاد می‌کند و هیچ اختلافی در مورد معاملات در زنجیره وجود نخواهد داشت زیرا تمام عواملی که در زنجیره تاثیر دارند دارای همان نسخه مشترک از این دفتر دیجیتال هستند. در بلاکچین همه افراد می‌توانند زنجیره مالکیت یک دارایی را در کل زنجیره ببیند. رکوردها در بلاکچین نمی‌توانند پاک شوند و این موضوع برای شفافیت یک زنجیره تامین بسیار مهم است. با به‌کارگیری این تکنولوژی مدیریت زنجیره تامین ساده‌تر شده و تلفات در این زنجیره کاهش می‌یابد. همان طور که قبلا اشاره شد بخش نهایی زنجیره تامین که به اصطلاح «تحویل مایل آخر» نامیده می‌شود جزو پرهزینه‌ترین بخش‌های زنجیره تامین شناخته شده است و استفاده از بلاکچین می‌تواند به صورت قابل‌توجهی این هزینه را کاهش دهد. استفاده از تکنولوژی شفاف و پیشرفته بلاکچین به شرکت‌ها کمک می‌کند که موارد پرهزینه را شناسایی کرده و از روش‌های صرفه‌جویی در آن موارد بهره ببرند. همچنین بلاکچین می‌تواند هزینه کارمزد انتقال پول از طریق بانک‌ها و دیگر روش‌های انتقال پول را نیز حذف کند. هزینه این کارمزدها در محاسبه قیمت نهایی و سود محصولات وارد می‌شود و حذف کردن آنها سود را بیشتر و هزینه نهایی برای مشتری را کمتر خواهد کرد. به هر حال به نظر می‌رسد سیستم‌های زنجیره تامین و به‌خصوص مباحث لجستیک و حمل‌ونقل کالاها در کلان‌شهرهای توسعه‌یافته که موضوعات زیست‌محیطی هم برایشان بسیار مهم است در حال تغییرات شگرف بوده و استفاده از فناوری‌های نوین مانند بلاکچین جهت بهبود کارآیی و کاهش هزینه‌ها و اتلاف انرژی در این سیستم‌ها به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی برای نیل به این اهداف در میان بسیاری از شرکت‌های بزرگ بین‌المللی طرفداران جدی پیدا کرده است.
برای مطلعه بیشتر:
مفهوم تاب آوری در زنجیره تامین
5 گام برای بهبود مدیریت زنجیره تامین
استفاده از فناوری بلاکچین در مدیریت زنجیره تامین
آيا در آینده ماشين ها جايگزين انسان ها در زنجیره تامین می شوند؟
کاربرد هوش مصنوعی در صنعت کشاورزی و تقویت زنجیره تامین
چگونه در مواقع بحرانی اختلال در زنجیره تامین را مدیریت کنیم؟
7 توصیه مهم برای مدیریت زنجیره تامین از زبان کارآفرین کارآزموده